Chociaż “Północ i Południe” to niezaprzeczalna inspiracja dla twórców sztuki, jedna z najpopularniejszych powieści wiktoriańskich i zdecydowanie najwybitniejsze dzieło Elizabeth Gaskell, przez czytelników nie jest wcale pochlebnie oceniana. Przed przeczytaniem książki naczytałam się mnóstwa negatywnych opinii, które oczywiście spowolniły mój zapał do czytania, ale nie na tyle, aby go kompletnie zahamować. Książce zarzuca się, że wcale nie jest podobna do wspomnianej na okładce “Ziemi obiecanej”, humorowi i klimatowi dzieł Jane Austen czy sióstr Bronte nie dorasta do pięt, a i mylnie ją zdefiniowano – bo to przecież wcale nie romans. A jednak “Północ i Południe” to marka, klasyka, obok której nie można przejść obojętnie, książka, którą trzeba przeczytać, bez względu na to czy dobra, czy nie.

Tajemnica czasu dociera do młodych, gdy po raz pierwszy zauważą zmianę w czymś, co wydawało się niezmienne.

Młodziutka Margaret Hale przenosi się razem ze swoją rodziną z uroczego, zielonego Helstone, arkadii i matecznika do okrytego wieczną chmurą dymu i przepełnionego ludźmi nieufnymi i szorstkimi Milton. Margaret nie jest głupia, wie, że na początku będzie jej ciężko, a tęsknota nie będzie chciała opuścić jej serca przez długi czas. Jednak jej najśmielsze oczekiwania nie przedstawiły jej obrazu tak potężnej i wszechobecnej biedy, wyzysku, lęgowiska chorób i nieustannych, bezsensownych prób związania końca z końcem. Margaret zaprzyjaźnia się z rodziną Higginsów, pracujących dla Johna Thorntona – przemysłowca, kierownika jednej z fabryk – dzieli z nimi ich troski i problemy, stara się pomagać – słowami otuchy i uśmiechem wnosi w ich szare, zadymione życie trochę słońca. Niedługo po przyjeździe do Milton ciężko choruje matka Margaret, a w fabryce Thorntona wybucha powstanie. Dziewiętnastolatka staje przed trudnym wyborem – poprzeć zmęczonych zarabianiem na chleb robotników czy może stanąć po stronie Johna, dzięki któremu przecież mogą pracować? Margaret nie waha się ani chwili, ale w dramatycznej sytuacji to właśnie Thorntona, który wydaje się być zimnym, surowym ekonomistą, będzie musiała wspomóc. Co jeszcze wydarzy się w życiu Margaret? Czy pokocha szare Milton? Jak daleko posunie się jej relacja z mężczyzną, którego ciężko jest jej obdarzyć sympatią?

Och ty moje biedne serduszko! Bądź radosne i dzielne! Jesteśmy zdani, ty i ja, tylko na siebie, skoro nas odrzucono i zostawiono samych sobie.

“Północ i Południe” być może nie ma dowcipu i ironii dzieł Jane Austen, ale ciężko, aby miało, skoro ta książka porusza inną, o wiele poważniejszą tematykę. Podczas gdy panna Austen rozwodzi się nad zamążpójściem, nie szczędząc czytelnikom doskonałych opisów, charakterystyk postaci i ciętego, ironicznego języka, Elizabeth Gaskell rezygnuje z tych ozdobników na rzecz oddania tragicznych losów mieszkańców robotniczego Milton i realistycznego opisu zadymionych fabryk i pogrążonego w szarościach miasta. Nie jest to też typowy romans, za jaki możemy uznać “Dumę i uprzedzenie”, “Rozważną i romantyczną” czy “Opactwo Northanger” – miłość jest raczej ozdobą, tłem dla przyczyn, a następnie konsekwencji strajku w fabryce Thorntona. “Północ i Południe” to niesamowita powieść obyczajowa, która porusza ważne dla społeczeństwa problemy, nie obejmując jednocześnie żadnego stanowiska. Elizabeth Gaskell przedstawia racje i problemy zarówno robotników, jak i kierowników fabryk, ukazując troski i trudy codzienności obojga. Autorka doskonale opisuje różnice pomiędzy klasami i ich wzajemne stosunki. O, jest tutaj na przykład krótka rozprawa o słowie “dżentelmen”:

Dla mnie “dżentelmen” to słowo, które opisuje jednostkę w relacjach z innymi ludźmi. A gdy mówię o “człowieku”, to chodzi mi o kogoś nie tylko w odniesieniu do otoczenia, ale przede wszystkim w odniesieniu do siebie, do życia, do czasu, do wieczności. Samotny rozbitek jak Robinson Crusoe, więzień zamurowany w lochach do końca życia, nawet święty Jan – wszyscy oni mają wytrwałość, siłę, wiarę, a najlepsze dla nich określenie to “człowiek”. Czuję się zmęczony tym słowem “dżentelmeński”, które wydaje mi się często niewłaściwie stosowane, a do tego jeszcze jest nadmiernie rozszerzane i przez to zniekształcane. Natomiast pełen prostoty rzeczownik “człowiek” i przymiotnik “ludzki” pozostają niedocenione. Stąd skłonny jestem uważać całe to “dżentelmeństwo ” za frazes naszych czasów.

Swoją drogą ładny ten frazes ich czasów, może warto by się zastanowić, co jest frazesem naszych czasów? “Północ i Południe” to klasyk, ale nie ten, który męczy, a raczej dzieło z najwyższej półki, które czyta się z przyjemnością. Miłość, przyjaźń, a także wiara w Boga, które są tłem dla tej klimatycznej panoramy XIX wieku jest wisienką na torcie. Dopełnieniem doskonałości.

Uważaj… Jeśli mnie nie powstrzymasz… w swoim zadufaniu uznam, że do mnie należysz… Jeśli chcesz bym odszedł, to odeślij mnie teraz, zaraz!

Kobieta i mężczyzna – dwie istoty. Niby całkiem do siebie podobne, a jednak różniące się od siebie niczym ogień i woda. Istoty, które nie potrafią wzajemnie siebie zrozumieć. A jednak według Biblii, Bóg wyciągnął Adamowi żebro i z niego uczynił kobietę, która miała być dla mężczyzny towarzyszką, przyjaciółką, żoną. Od tej chwili, te dwa przeciwieństwa miały wzajemnie zabiegać o swoje względy, troszczyć się i być dla siebie podporą. Ich różnice miały się dopełniać – jej delikatność miała otulać jego samcze ego, troska o domowe ognisko miała pomagać mu znieść trud pracy, dzięki któremu utrzymywał rodzinę, jej kobiece wzruszenia miały być poskromione przez jego opanowanie i męską myśl. Mieli być nieodłączną jednością. Bóg nie przewidział chyba jednak że w pewnym momencie kobiecie nie potrzeba będzie do szczęścia mężczyzny, typowego samca, neardentalczyka. Bóg nie przewidział sprośnego wybryku natury – Ekożony.

A oto doskonały przykład przerażającej męskiej logiki:
1/ mąż urządza żonie sceny zazdrości i odmawia spania z nią, ponieważ ona nie czyta załączników e-maili;
2/ ponieważ z nią nie sypia, zaczyna ją zdradzać;
3/ dopiero własna zdrada pozwoli mu odpuścić żonie to, że go nie zdradziła.

Związek kobiety i mężczyzny jest niczym wulkan, gotowy do wybuchu. Żarzy się ciągle, wypluwa lawy namiętności, a kiedy wybucha, para zakochanych staje przed ślubnym kobiercem. Wybuch, który raz na zawsze połączył ze sobą Hedvikę i Mojmira był niczym eksplozja Wezuwiusza, miał zmienić wszystko w ich życiu.
Mojmir tęskni do czasów “zaraz po ślubie”. Tęskni do Hedviki umalowanej i uczesanej, ubranej w najdroższe suknie i buty na obcasach. Tęskni do ich pieszczot i beztroskich rozmów. Czasem nawet próbuje do tego wracać, ale najwyraźniej Hedvika jest tym znudzona – teraz znacznie bardziej pociąga ją kosmos, historia czy laktacja. A wszystko przez doulę. Doula, czyli narratorka powieści, związała swoje życie z Hedviką, kiedy ta była w swojej pierwszej ciąży. Od tej pory nie opuszcza ani na krok swojej pacjentki, a z czasem przyjaciółki, a miejsce potrafi sobie znaleźć nawet w małżeńskim łożu Hedviki i Mojmira. Zupełnie, jakby były połączone pępowiną! Mojmir, wydaje się być tym wszystkim zdegustowany. Zdegustowany?! Mojmir jest wręcz załamany i z trudem znosi każdy kolejny dzień przy starej douli. Sama jej obecność jeszcze nie przeszkadzała by mu tak bardzo, gdyby nie fakt, że Hedvika żyje pod ogromnym jej wpływem – odrzuca drogie ubrania na rzecz starych i znoszonych T-shirtów, nie maluje się, nie czesze, nie potrafi obojętnie przejść obok krzywdy – nawet tej, której nie widzi, o takiej np. W Indiach Wschodnich. Otóż Hedvika po prostu się uwrażliwia, wiąże się z naturą, chce ze swojego życia wyciągnąć coś więcej, aniżeli tylko jego sferę “powierzchowną”, w wielu sprawach oczywiście przesadzając, paradoksalnie lepiej poznając samą siebie, zbliżając się do swojego wnętrza, a oddalając się od męża, przez co Mojmir rwie sobie włosy z głowy.

– One już własnoręcznie szyją nawet podpaski, dasz wiarę? Piorą je, rozumiesz? Kiedy opróżnią brunatną wazę w swoim brzuchu, normalnie płuczą te brudne podpaski i wrzucają je do pralki. A potem wieszają je na suszarce obok moich koszul od Armaniego.
– To jakiś żart? – pyta Feliks.
– Nie. Rzeczywistość.

Jak związek Hedviki i Mojmira wytrzyma tak radykalne zmiany? Co to wniesie w ich życie? Jak daleko posunie się Hedvika, i co to naprawdę oznacza, że jest się “Ekożoną”?

– Wiesz do czego dojdzie, kiedy zestawisz kalendarz lunarny, kalendarz menstruacyjny i skłonność do grzybicy?
Feliks się zastanawia.
– Do braku seksu?
– Bingo. Coś ci powiem.
Mojmir rozgląda się po kawiarni i ścisza głos.
– W życiu bym nie uwierzył, że przed pieprzeniem będę wyglądać przez okno i studiować lunę…

“Ekożona” to powieść zabawna i inteligentna. Stawia mnóstwo pytań dotyczących nas samych; Kim jesteśmy? Kim jest kobieta? Kim jest mężczyzna? Czego oczekujemy od swoich partnerów? Jakie jest znaczenie porodu naturalnego i karmienia piersią? Co oznacza życie w zgodzie z samym sobą? Co to znaczy żyć w zgodzie z naturą? Czy małżeństwo może być naturalne? Czy w ogóle istnieje coś takiego jak udane małżeństwo i czy ma szansę przetrwać?
Viewegh porusza ważne tematy, stosując tematykę lekką i zabawną. To książka niesamowicie szczera i ironiczna, która swoją formą wydaje się nie tylko niesamowicie aktualną, nowoczesną, a także ponad przeciętnie inteligentną. Autor w brawurowy sposób analizuje naturę mężczyzn i kobiet i stwarza postaci niepowtarzalne, przerysowane, wręcz karykaturalne, które mieszczą w sobie wszystkie stereotypowe cechy dla swojej płci, pozwalając nam poznać siebie wzajemnie. Czytelnik zagłębia się w coraz to bardziej absurdalne pomysły Hedviki i douli, śmiejąc się jednocześnie z bezradnego Momira, który w większości sytuacji pokazuje swe zwierzęce, typowo męskie instynkty. Można by śmiało powiedzieć, że ta książka to przewodnik dla świeżo upieczonych małżonków, aby z przymrużeniem oka spojrzeli na kilkadziesiąt teoretycznych lat wspólnego życia. Czekam na kontynuację “Ekożony” – “Ekomęża”, aby lepiej poznać poczciwego Mojmira, który jest jedną z najlepiej wykreowanych, najzabawniejszych i najsympatyczniejszych postaci, jakie poznałam w 2015 roku.

To już czwarta z kolei książka, którą recenzuję dla Wydawnictwa Stara Szkoła, dlatego chciałabym wspomnieć o pięknym wydaniu każdej pozycji i dbałości o każdy, najmniejszy szczegół. Zniechęcona literówkami, które nagminnie pojawiały się w ostatnio czytanych przeze mnie powieściach, jestem szczerze zachwycona dbałością o perełki Starej Szkoły. To już kolejna książka, która nie tylko pięknie się prezentuje, pysznie smakuje dla duszy i dla rozumu, ale jest też dopieszczona w każdym względzie. Dziękuję!

Nanna ucieka. Łudzi się nadzieją, że kilka dużych kroków pozwoli znaleźć jej się w domu. Jej niebieskie oczy rozglądają się dookoła po ciemnym Lesie Zielonoświątkowym. Myśli o swoim ojcu, o jego silnych ramionach, o tym, jak mógłby jej teraz pomóc. Ale nie może. Zimno jej, drży. Jej potargana koszulka niezdarnie oplata goliznę. Nanna biegnie, korzenie drzew, krzewy i rośliny ranią jej łydki. Stopy grzęzną w gęstym błocie. Nanna biegnie. On patrzy.

Jak on wyglądał?
Zwyczajnie. Przestępcy nie należeli do jakieś osobnej rasy, naznaczonej bliznami i dziwnymi fizycznymi przypadłościami. Odrębnej niż ta, z której wywodziły się ich ofiary. Należeli do tej samej rasy. Obcy w autobusie. Mężczyzna w sklepie, który co rano mówi “Witam”.
Albo nauczyciel, który codziennie przychodzi do tej samej szkoły, robi na wszystkich wrażenie swoją uczciwością, słynie ze swojej oczywistej przyzwoitości w świecie powszechnego zobojętnienia.

Zabójstwo młodej dziewczyny wywraca wydział kryminalny kopenhaskiej komendy do góry nogami. Z pozoru sprawa wydaje się łatwa – dziewczyna wielokrotnie zgwałcona, wrzucona do bagażnika samochodu, zatopiona w wodzie. Piękna, młoda, niewinna. Któż mógłby takiej zrobić krzywdę? Sprawa wydaje się oczywista – zazdrosny chłopak albo starszy, nachalny kochanek. Komisarz Sara Lund i podkomisarz Jan Meyer razem z czytelnikiem podążają w ślad za przestępcą. Ona w grubych, wełnianych swetrach, najczęściej czarno-białych, bystra, cwana, twarda, sarkastyczna, całkowicie oddana swojej pracy. On, z charakterystycznymi dużymi uszami, chorym żołądkiem, nie tak bystry jak ona, ślepy na większość tropów. Zabójstwo Nanny Birk Larsen ma odebrać każdemu z tej dwójki, a nawet trójki, bo mowa tutaj też o czytelniku, kawałek ich dotychczasowego życia. Sarah poświęci sprawie swój związek, a także dobre relacje z mamą i synem. Co straci Jan Meyer? Jak książka wpłynie na czytelnika?

Rodziny mają swoje codzienne rytuały, oczywiste, a tak bolesny, kiedy nagle znika ich przyczyna.

Już wkrótce po rozpoczęciu śledztwa okazuje się, że sprawa wcale nie jest tak łatwa, na jaką by wyglądała. Rodzice Nanny nie potrafią pogodzić się ze stratą córki, ciągle chcą wyjaśnień, nowych tropów, chcą wiedzieć, kto zabił i dlaczego. Czy ich córka cierpiała, i jak długo. Czy kiedykolwiek jeszcze ułożą sobie życie. Czy będą mogli zachowywać się tak, jakby nic się nie stało. Czy zrobili coś źle. Czy zapomną. O zapomnienie jednak nie tak łatwo, kiedy w zabójstwo Nanny okazują się zamieszani politycy, a szczególnie kandydujący na stanowisko burmistrza Kopenhagi – Troels Hartmann. Krąg potencjalnych zabójców stale się rozrasta, jednocześnie się zacieśniając.
Znikające kasety z tragicznego wieczoru, plączące się ze sobą zeznania, coraz to nowi podejrzani, przesadnie lubiany przez uczniów nauczyciel-imigrant i mroczna przeszłość ojca Nanny zdecydowanie nie ułatwiają policjantom zadania. Pytanie jest jedno i powraca do wszystkim niczym bumerang: Kto zabił? Na to jednak nie łatwo jest odpowiedzieć.

„Dochodzenie” z początku czytało mi się ciężko. Kiedy już na pierwszy stronach pojawił się wątek polityczny, westchnęłam i pomyślałam: „O nie! Tylko nie to!”, ale starałam się nie zniechęcać tak od razu. Ciężkie do zapamiętania i wymówienia duńskie nazwiska nie pomagały mi w zagłębieniu się w lekturę. Jednak już po kilkunastu stronach, nie mogłam się od powieści oderwać. To książka, w której ŻADEN czytelnik nie domyśli się rozwiązania, aż do ostatniej strony. Fałszywe tropy, mgliste wskazówki, znikające dowody, ludzie, którzy nie chcą mówić, kłamstwa, stłumione emocje, zrozpaczeni rodzice. Ten kryminał zawiera sobie wszystko to, co książka tego gatunku powinna mieć. Klasyczna forma, w której czytelnicy razem z detektywami podążają tropem przestępcy rodzi, zdaje się, jeszcze więcej pytań, na które nie ma odpowiedzi. Kiedy czytelnikowi wydaje się, że jest już o krok od rozwiązania zagadki następuje nagły zwrot akcji, przez co ciężko się od książki oderwać. Nic nie jest do końca pewne, każdy, o ile nie kłamie, to skrywa swoją tajemnicę, nikomu nie można ufać – taki jest właśnie klimat „Dochodzenia”.
To rewelacyjna powieść sensacyjna, o ile nie najlepsza, z tego gatunku. Gwarantuję, że ciężko o lepszą, bardziej mroczną, bardziej zawiłą. A prawda wydaje się przerastać ludzkie pojęcie.

Na okładce “Mansfield Parku” jest napisane, że to trzecia i być może najbardziej zaskakująca powieść w dorobku Jane Austen, tymczasem czytelnicy “Mansfield Park” określają jako najgorszą książkę angielskiej pisarki. Przy sześciu napisanych przez Austen książkach, “Mansfield Park” zdecydowanie, zdaniem czytelników, wypada najsłabiej. Nie jest aż tak popularny jak “Duma i uprzedzenie” czy “Rozważna i Romantyczna”, a w ogólnej klasyfikacji zająłby piąte, o ile nie ostatnie miejsce. Tak zniechęcona przez otaczające mnie zewsząd negatywne opinie, sięgałam do książki leniwie, z ogromną dozą niepewności.

Nigdy nie szanuje się ludzi, którzy sięgają wyżej własnego nosa.

Jako dziesięcioletnia dziewczynka Fanny Price przybywa na wychowanie do swojego wujostwa. Pierwsze dni są dla Fanny ciężkie – tęskni za rodziną, a w domu wuja każdy traktuje ją nieco gorzej, niż jej kuzynki. Bezustannie wytyka się jej brak wiedzy czy płacz, oskarża o brak wdzięczności i egoizm. Fanny to jednak dziewczynka dobra i posłuszna, dlatego z każdym nowym dniem coraz bardziej przystosowuje się do sytuacji, poznaje wujostwo, uczy się historii, geografii, języka, aż w końcu staje się prawie dzieckiem Sir Thomasa i Lady Bertram. Prawie, bo wciąż niektórzy domownicy nie pozwalają jej zapomnieć, że jest tylko ubogą krewną, a w Mansfield przebywa z łaski i ogromnego serca wujostwa. Fanny nie wychyla się, zna swoje miejsce w szeregu i jest naprawdę szczęśliwa, że dostała od losu tak ogromną szansę, by dorastać w zamożnej rodzinie. Nie buntuje się, nie ubiega się o swoje prawa – zdecydowanie lubi ciche i spokojne życie, z góry zaplanowane. Chociaż Julia i Maria traktują ją gorzej, w Edmundzie. Kochany kuzyn pomaga Fanny w każdej sytuacji i nie pozwala, aby przy niej działa jej się jakakolwiek krzywda.

Wiedział, że Fanny jest bystra, posiada zarówno żywą intuicję, jak i zdrowy rozsądek oraz miłość do lektury, która właściwie pokierowana sama w sobie wystarczy za edukację.

Względny spokój panny Price zostaje zmącony, kiedy w sąsiedztwie pojawia się rodzeństwo Crawfordów. Wielki świat Mary i Henry’ego przewraca dworskie życie Fanny, Edmunda, Marii i Julii do góry nogami. Wszystko dzieje się przeciw Fanny i poza nią. Dziewczyna bardziej odczuwa swoje wyodrębnienie i to, że w każdej sytuacji znajduje się poza grupą. Ich pojawienie się i spędzanie wspólnie czasu jest jednak niczym, przy planach, jakie rodzeństwo Crawfordów żywi sobie wobec Bertramów – Henry dla sportu postanawia uwieść siostry, Mary z kolei na celownik bierze panów. Jak w podobnej sytuacji zmieni się życie Fanny? Czy dziewczyna odzyska stracony spokój? Jak postąpi wobec swoich uczuć?

Chce tylko, by spoglądała na mnie życzliwiej, uśmiechała się i rumieniła przy mnie, by zawsze zajmowała mi krzesło obok siebie oraz rozpromieniała się, kiedy na nim usiądę i zacznę rozmowę. By myślała tak jak ja, interesowała się wszystkim, co do mnie należy i co mi sprawia przyjemność, próbowała mnie zatrzymać dłużej w Mansfield, a po moim wyjeździe czuła, że już nigdy nie będzie szczęśliwa. Niczego więcej nie pragnę.

“Mansfield Park” jest doskonałym przewodnikiem po angielskich klasach, ich zachowaniu i zwyczajach. Doskonale pokazuje różnicę pomiędzy klasą wyższą, a niższą, jako co najmniej lepszego i gorszego człowieka. Nie trzeba znać literatury, historii ani obyczajów i moralności Anglii XVIII wieku, aby w pełni zrozumieć lekturę. Poza wątkiem miłosnym – intrygami związanymi z romansami – Austen z doskonałą delikatnością nawiązuje do kolonializmu, awansu społecznego, biedoty, obyczajowości, oplatając to wszystko Szekspirem i, dajmy na to, Miltonem, bo doskonałych twórców tamtego okresu jest w „Mansfield Parku” aż na pęczki.

Lecz z Szekspirem każdy zaznajamia się sam, nie wiedząc kiedy; to składnik konstytucji Anglika.

Chociaż postacie są dość przewidywalne – bo są „ci dobrzy”, „ci źli” i „zbuntowani” – czytelnik zagłębia się w ich losy i z zapartym tchem śledzi ich wędrówkę przez karty powieści. To samo można powiedzieć o tematyce… ale kto, sięgając po Jane Austen spodziewałby się, powiedzmy, kryminału, zamiast historii o miłości i małżeństwie?
Muszę przyznać, że chociaż z początku książkę czytało się dość leniwie i sennie, później mile się rozczarowałam. Naczytawszy się negatywnych opinii byłam niemalże pewna, że ta książka mi się nie spodoba, natomiast okazało się, że jest to przyzwoita porcja wspaniałej angielskiej klasyki w najlepszym wydaniu. A deszczowa Anglia jest przecież idealna na naszą polską, deszczową jesień.

Małżeństwo jest dla każdego, jeśli jest to małżeństwo odpowiednie. Nie jestem za tym, żeby daremnie się poświęcać; trzeba wychodzić za mąż wtedy, kiedy można wyjść za mąż z korzyścią.

Nikt nie jest w stanie przewidzieć przyszłości, za to przeszłość jest znana w szczegółach, trzeba ją tylko zapisać, utrwalić, a potem mądrze z niej korzystać.

Wspomnienia to jedna z najważniejszych części ludzkiego życia. Ile to razy otwieramy albumy i przeglądamy stare czarno-białe zdjęcia? Wspominamy, śmiejemy się, tęsknimy za tymi, którzy odeszli, wyjechali, zaczęli żyć gdzieś indziej, z dala od nas. Ile razy patrzymy na czyjąś twarz i nie wiemy dokładnie kim ten człowiek był i jaką rolę pełnił w naszej rodzinie? Niby jest nasz, bo ma swoje miejsce w albumie, ma imię, które zazwyczaj wymawiają już tylko nasze babcie, ma swoje fotografie, uśmiecha się i ktoś stoi obok niego, ale przecież go nie znamy, nie mamy prawa go znać – umarł dużo wcześniej przed naszymi narodzinami. A jednak jest, w tym albumie, a był i bywał w życiu. Pewnie zrobił coś, przez co teraz zawdzięczamy mu to, że mieszkamy tu, a nie gdzie indziej, zawdzięczamy mu, że jesteśmy. Ile razy kusi nas, aby przeczytać schowane w starym biurku listy? To przecież znów ten człowiek, którego nie znamy, który jest dla nas jakby poza istnieniem, a przecież ma swoje listy i ktoś ma jego listy, a w życiu był i bywał. Ile razy oglądamy rodzinne pamiątki i nawet nie zastanawiamy się, czyje ręce dotykały tę książkę, ile łez na nią wylały, czyje usta piły z tej filiżanki, jak wiele kostek cukru na jej dnie się rozpuściło, czyje ciało nosiło te ubrania, jak często i w jaki sposób. A przecież człowiek to istota o wiecznie niezaspokojonej ciekawości, która łaknie wiedzy, niczym zakochany pocałunków. Czy nie chcieliście kiedyś poznać życia tego nieznanego człowieka, a przy tym samym poznać swoje korzenie, poznać siebie?

Gdy jest się daleko od wspomnień, bo życie doczesne nie daje na co dzień wytchnienia, to przeszłość wydaje się zaledwie mgnieniem. Kiedy się człowiek odda wspomnieniom, to stwierdza, że przeszłość była bogata i barwna, a do tego żył w czasach niepowtarzalnych, choć nie do końca szczęśliwych.

Krystynie psuje się samochód w najbardziej nieodpowiednim momencie. Od najbliższego warsztatu samochodowego dzieli ją kilka kilometrów, a na nogach ma wysokie szpilki. Nie ma mowy, w butach nie dojdzie, musi iść na bosaka, jak poradzili jej dwaj przejeżdżający rowerzyści. Kobieta wyrusza przed siebie, idzie pełna nadziei, ciesząc się piękną, wiosenną pogodą. Kiedy dociera do najbliższej wsi okazuje się, że i w tej nie znajdzie mechanika. Natknąwszy się na pracownika banku, który właśnie zakończył pracę, błaga go o pomoc. Mężczyzna nie jest przekonany, w końcu ma wiele spraw do załatwienia, poza tym, chciałby być szybciej w domu. Lody przełamuje fakt, że nazwisko panieńskie Krysi – Kuśmierczyk – jest również nazwiskiem bankowca. Piotr decyduje się pomóc kobiecie, a wieczorem razem z nią i swoją żoną piją herbatę, rozmawiając o rodzinie. Wspólnej rodzinie.
Dzięki dalszym poszukiwaniom, a także rozmowom z ojcem i stryjami, Krystyna Januszewska przedstawia nam historię swojej rodziny, opierając się na postaci Jana Kuśmierczyka, jej dziadka. Jaś to zwykły chłopak, mieszkający z matką. Nauczony pracy od małego całe dnie ciężko haruje, aby z ziemi utrzymać rodzinę, której on jest teraz głową. Ciałem przebywa na na polu, a myślami rwie się w świat. Jan chciałby zobaczyć coś więcej poza polami i łąkami, które go otaczają; chciałby wyjechać do miasta, zobaczyć, jak żyją ludzie w mieście, a co najważniejsze, zarobić trochę grosza i mieć szansę, aby samemu pokierować swoim życiem. Te myśli najbardziej nachodzą go wtedy, kiedy Józefa, jego matka, usiłuje znaleźć mu narzeczoną. Jaś nie widzi siebie w małżeństwie, czuje się za młody na to, aby stać się niewolnikiem miłości, zbuntowany chce uciec od matki, w końcu jest jeszcze młody, ma prawo, by żyć.

Nie chce kobiety, bo jeszcze nie wie, że jest potrzebna jak w źródle woda. Woli na razie za towarzysza mieć psa, wałęsać się nocami i marzyć przy księżycu, niż wiązać się z drugim człowiekiem. Powiedział jej kiedyś, że lepiej żyć samemu. Nie trzeba później płakać, kiedy umierają bliscy. Zapytał też, po co jej było to życie, skoro prawie wszystkich straciła. Tyle męki, pracy, tyle trudu, a teraz w pustej izbie płacze wieczorami. Byłaby sobie sama i żyła jak pani przy ojcu.
– Ale wtedy bym ciebie, Jasiu, nie miała. Może ten cały trud był tylko po to, żebyśmy razem zostali. Kto wie, co by się ze mną działo. Widać taki los był mi pisany. Każdy ma swój i nie ucieknie od niego – powiedziała ze smutkiem.

Marzenia w ostatecznym starciu przegrywają z miłością do rodziny, poczuciem obowiązku i przywiązania do ziemi. Jaś zaciska zęby i godzi się na małżeństwo, nie wiedząc, że już wkrótce zakocha się bez pamięci, będzie dziwił się swoim słowom i już nigdy nie pomyśli o życiu w samotności.
Życie Jasia nie jest proste, nie jest kolorowe, nie jest życiem, o jakim by marzył. Jest życiem potwornie ludzkim, z ludzką dolą, ludzkimi problemami i ludzkimi krzywdami. Choroby w rodzinie, dzięki którym śmierć zbiera żniwo niejednokrotnie większe niż rolnicy jesienią, bawią się uczuciami ludzi, poddając ich coraz to gorszym i boleśniejszym próbom. Krystyna Januszewska przedstawia nam wiejski świat, którego obraz znamy z klasycznych powieści, urzekając nas jego prostotą i pięknem, pewnymi uczuciami, niezachwianą, chociaż ciężką wiarą i pierwotnością potrzeb.

Jak pojąć to wszystko? Jaki jest sens żyć, skoro ci, Boże, wystarczy kaszel, żeby zabić człowieka? Po co je rodzić, starać się, po co się cieszyć czymkolwiek? Czy takie krótkie życie jest tego warte?

Jan to człowiek pracy, stale aktywny, stale troszczący się o swój i swoich bliskich byt. Nigdy nie odmawia pomocy, zawsze najpierw myśli, później robi. Jest odważny, ale i spragniony. O swoich marzeniach nie zapomina nigdy, chociaż chowa je z tyłu głowy. O obowiązkach, względem rodziny i ojczyzny myśli nieustannie, dlatego dla ich dobra – dobra żony, dzieci i Polski – gotów jest przelać krew, oddać życie.

– Historia uczy życia, a polityka kombinowania – powiedział głośno do kobiet. Widać było, że nie odstąpi, że już dawno zadecydował. – Nie przystoi mężczyźnie bać się ciężkiej pracy ani ryzyka. Dawno temu mężczyźni szli wojować, żeby zdobywać majątek, nie dziw się, że teraz ciągnie ich w świat za pracą. Kobieta od zawsze siedziała przy dzieciach, a mężczyzna zdobywał. Wszędzie tak jest, człowiek, ptak czy inne zwierzę, wszyscy mamy swoje do zrobienia.

Rysując portret Jana Kuśmierczyka, swojego dziadka, Krystyna Januszewska przedstawia nam całą społeczność ludzi zdeterminowanych, brawurowych. Przedstawia nam portret Polaków, dla których praca jest jedynym możliwym krokiem w kierunku swoich marzeń. Autorka pokazuje trud poświęcenia i wagę ryzyka, jaką podejmowali nasi rodacy, aby dostać od życia coś więcej, niż tylko kawałek pola, które wielokrotnie nie potrafiło wyżywić rodziny. Czterdzieści rodzin opuszcza domy rodzinne i udaje się w poszukiwaniu swojej ziemi obiecanej. Co zastaną na Kresach? Nie wiedzą, co więcej, nie mają nawet najmniejszego wyobrażenia o tamtej ludności. Kieruje nimi jedynie potrzeba zapewnienia bytu, pragnienie godności, upragnionego spokoju i bezpieczeństwa. Po długich latach niewoli pragną zrzucić z ramion ten ciężar, jaki narzuciła im ojczyzna i móc odetchnąć pełną piersią. Wszystko ma swój kres, cierpienie też powinno go mieć.
Dzięki „Dziedzictwu” przemierzamy świat wczesnego XX wieku, gdzie za pomocą postaci Jasia Kuśmierczyka Januszewska obrazuje nam życie zwykłego człowieka. Prawdopodobnie w podobny sposób żyli nasi dziadkowie czy pradziadkowie – uprawiając swój kawałek ziemi, troszcząc się o rodzinę, nie wybiegając myślą dalej niż poza jutro. To monumentalna saga rodzinna, w której nie brak swoistej atmosfery wsi, w której codzienność przeplatają sąsiedzkie konflikty, suto zakrapiane piwem wieczory w karczmach, pierwsze spacery w blasku księżyca, kwilenie nowonarodzonych dzieci czy zapach dopiero upieczonych ziemniaków podanych ze szklanką świeżego mleka. Tutaj śmierć przeplata się z narodzinami, łzy smutku ze łzami radości, sukcesy z porażkami, szczęście z kłopotami. Tajemnice, sekrety, tajemnicze zniknięcia, wyjazdy z dnia na dzień, pędzące na złamanie karku kibitki, zabory, a z drugiej strony ciężka praca na polu, niewinne uśmiechy, chwytanie się za rękę, narodziny dzieci, czytanie „Anielki” Prusa. To doskonała opowieść na długie, jesienne wieczory, mówiąca o tym, że człowiek prosty i niewykształcony ma prawo zabiegać o szczęście. To historia ludzi zdeterminowanych, aby zmienić swoje życie, a przecież pogodzonych z jego biegiem i przemijaniem, ciągle dziwiących się, ale coraz bardziej oswojonych ze śmiercią, nieuchronnością wydarzeń i kaprysów losu.
Krystyna Januszewska łącząc biografię swojej rodziny z fikcją literacką uzyskała niebanalny efekt powieści niesamowicie wzruszającej, prawdziwej, pięknej. Tutaj nie zachwyca nas tylko historia, ale to domniemane życie jednego człowieka – człowieka, nie bohatera literackiego – i otaczających go ludzi. Barwny świat, charakterni bohaterowie zachwycają, chwytają za serce i każą nam iść za sobą, przewracając kolejne strony powieści. Czytając zrozumiałam, że nie żyjemy w jednym świecie, a każdy z nas ma swój świat. Wraz z narodzeniem człowieka, powstaje nowy świat, wraz z jego śmiercią, ten świat umiera. Żyjemy w wielu światach na raz – w swoim świecie i czyimś świecie. Najpiękniejsze, co możemy zrobić, to poznać światy, które nas otaczają.  Ta książka to nasze dziedzictwo – nas, zwykłych ludzi. Dziedzictwo Polaków.

Stryjek miał rację. Byłam w dojrzałym wieku i bardzo chciałam poznać tę historię, a nawet więcej, podzielić się nią z innymi. Nie dlatego, że była wyjątkowa albo sensacyjna. Zdałam sobie sprawę, że ludzkie życie, niełatwe zazwyczaj, warte jest zapisania.
Miejsca i ludzie wymazani z pamięci. Nie ma już tamtych domów, ogrodów, czas unicestwił ślady narodzin, miejsca pochówku przysypał pyłem historii. Na ich grobach buduje się czasem nowe miasta, autostrady. Zarosły ścieżki prowadzące za dom, za stodołę, w pole. Nie da się odnaleźć śladów stóp odbitych w błocie, przedmiotów, których dotykali, ani odwiedzanych przez nich zakątków. Byli dla siebie ważni, dziś już nie ma znaczenia, czy byli szczęśliwi. Czas płynie dalej, a w głowie kołaczą się myśli, że z nami będzie podobnie. Istniejemy dotąd, dokąd sięga pamięć tych, którzy nas wspominają. Zatrą się imiona, nazwiska, twarze, fakty z życia pokryją się plamą pleśni. Nie poznamy do końca historii świata i trzeba się z tym pogodzić.
Stare, bielone chałupy zostaną tylko w skansenach, jedynych miejscach pamięci. Malwy pod pochyłym płotem, stołki, ławy, bańki na mleko, słomiane zabawki przepełnione zapachem tamtych ludzi i miejsc, świat utracony odchodzi w smugę cienia. Dopóki krew pulsuje w skroni, jestem, a potem znikam.

“Dekameron” to nie tylko jedna z najsłynniejszych książek na świecie, ale i jedna z najchętniej czytanych, najbardziej intrygujących. Co przyciąga tłumy czytelników do renesansowego dzieła Włocha? Swoiste zatrzymanie w czasie, świadectwo choroby, niebanalna tematyka opowiadań? A może nagość, zmysłowość, zdrady, podstępy, namiętność, erotyczność i otulający to wszystko rok 1559, kiedy to “Dekameron” został umieszczony w indeksie ksiąg zakazanych? Nie inaczej.

Od pocałunków usta nie bledną, a raczej odnawiają się jak księżyc.

W 1248 roku dziesięciu szlachetnie urodzonych florentczyków, wśród których znajduje się siedmiu mężczyzn i trzy kobiety, kryje się przed zarazą w okolicach Florencji. Aby zabić czas i nie myśleć stale o tym, co dzieje się dookoła nich, postanawiają zabawiać się nawzajem opowieściami. Dlatego też “Dekameron”, jak sama nazwa wskazuje, jest księgą dziesięciu dni, a na każdy dzień przypada dziesięć opowieści – czyli po jednej na każdego bohatera. W ten sposób poznajemy takie nowele jak między innymi “Okrutny mąż”, który to tytułowy każe żonie zjeść serce swojego kochanka, “Sokół”, gdzie bohater poświęca ukochanego ptaka, aby przygotować danie dla kobiety, którą darzy ogromnym uczuciem, “Rogi za rogi”, w której mężczyzna mści się na swoim przyjacielu za uwiedzenie żony, w ten sam sposób postępując, “Miłostki Archanioła Gabriela” i “Diabeł i piekło”, gdzie poznamy sposoby mnichów, aby uwieść niewinne niewiasty, czy “Calandrino przy nadziei”, gdzie tytułowy Calandrino myśli, że zaszedł w ciążę.

Jeśli żart ma ukąsić – to nie jak pies, ale jak jagnię kąsać powinno, w przeciwnym bowiem razie nie żart to będzie, ale grubiaństwo.

W każdy dzień, towarzysząc bohaterom, poznajemy wybór dziesięciu innych nowel wśród których znajdują się takie, które wyciskają łzy, zmuszają do śmiechu, czy pieszczą wyobraźnię zmysłowością. Jednak główną tematyką jest miłość – miłość mężczyzn i kobiet, małżeńska, “pozamałżeńska”, “pozakapłańska”, platoniczna, a nawet miłość przyjaciół do siebie nawzajem, miłość do drugiego człowieka, jako istoty ludzkiej. Poza sferą uczuć autor pokazuje nam również górnolotny dowcip, cięty język, bystry umysł bohaterów, którzy z każdej sytuacji potrafili znaleźć wyjście. Chociaż są to postaci często nam odległe zasługują na to, aby być postrzegane jako wzorce, które mogą nas nauczyć sztuki życia.
Wiele z przedstawionych przez autora postaci okazuje się, jak możemy przeczytać w przypisach, prawdziwymi. Wydarzenia opisywane przez Boccaccia niejednokrotnie mają swoje odzwierciedlenie w historii, a waśnie, spory, namiętności czy szaleństwa z tego powodu popełniane okazują się zdarzeniami prawdziwymi, co tylko dodaje powieści smaczku, czyni ją wciąż żywą, prawdziwą.
Nie bez powodu “Dekameron” uważany jest za jedną z najwspanialszych i najważniejszych książek w historii literatury. Swojskość włoskiego renesansu, prawdziwość bohaterów, niesamowity język, a do tego tak różnorodna tematyka czynią “Dekameron” powieścią idealną, na długie wieczory. Zaleca się go czytać powoli, najlepiej z towarzystwem, aby w pełni cieszyć się opowieścią.

Powieść, to jest zwierciadło przechadzające się po gościńcu. To odbija lazur nieba, to błoto przydrożnej kałuży. Człowieka tedy, który nosi zwierciadło w swoim plecaku, będziecie obwiniali o niemoralność! Jego zwierciadło odbija kał, a wy oskarżacie zwierciadło! Oskarżajcie raczej gościniec, gdzie jest bagno, a bardziej jeszcze dróżnika, który pozwala, aby woda gniła i aby się tworzyły bajora.

Jako że powieść jest zwierciadłem sformułował Stendhal właśnie w „Czerwonym i Czarnym”. Powieść, jak lustro ma odzwierciedlać to, co widzi – ma odzwierciedlać wszystko – od piękna, miłości, szczęścia, aż po fałsz, obłudę, niemoralność czy nawet zbrodnie. Powieść ma więc być kroniką, otwartą księgą, z której możemy wyczytać prawdę. Powieść ma być prawdą samą w sobie. Trzymając w rękach książkę, trzymacie klucz do tego skarbu, który jest wewnątrz niej. Kiedy ją otwieracie, cały ten skarb należy do Was – od tej chwili możecie się przenieść do zupełnie innego świata – w przeszłość, przyszłość, gdzie dusza zapragnie – nawet do pełnej namiętności i tajemnic Francji XIX wieku – bo chociaż kojarzy nam się z obyczajami, powściągliwością i konwenansami, dziewiętnastowieczna Francja aż kipiała od pożądania, zakazanych miłości i romansów.

(…) jako posażną pannę wychowaną ją u zakonnic żywiących namiętny kult Serca Jezusowego i przejętych nienawiścią dla społeczeństwa wrogiego jezuitom. Pani de Renal miała tyle zdrowego rozsądku, aby zapomnieć niebawem wszystkich absurdów, jakich się nauczyła w klasztorze, ale nie wstawiła nic na to miejsce i w końcu nie umiała nic.

Julian Sorel to ogromny miłośnik literatury – wrażliwiec, wyróżniający się, do tego, niesamowitą pamięcią. Chłopak potrafi wyrecytować z pamięci po łacinie prawie całe Pismo Święte. Wystarczy podpowiedzieć mu jeden wers, a on wyrecytuje całą stronę. Życie Juliana nie jest jednak łatwe – ojciec nie rozumie zamiłowania chłopaka do literatury i często go karze za jego wrażliwość i brak chęci do pracy fizycznej. Julian jest jednak ambitny i stawia sobie wysoko poprzeczkę – jako że po śmierci Napoleona – jego idola – nie zostanie już oficerem, postanawia iść drogą powołania – chce zostać księdzem. Stąd też tytuł powieści – „czerwone” oznacza mundur, a „czarne” sutannę, dwie żądze Juliana – sławę i honor, dwie Francję – Francję Napoleońską i Francję Burbonów. Julian zaprzyjaźnia się z miejscowym proboszczem, dzięki któremu później zostaje guwernerem synów pewnej bogatej rodziny. Szybko odnajduje się w ich towarzystwie, zachwycając swoją nieprzeciętną pamięcią. Wkrótce uwodzi matkę chłopców, panią de Renal, a uczucie miłości, które się między nimi zrodziło, jest zaskoczeniem dla obojga. Julian musi wyjechać – kieruje się do Paryża, gdzie znów porywa i daje się porwać żądzom namiętności.

Och, te baby! Zawsze jest coś nie w porządku w tej skomplikowanej maszynerii.

Płomienne uczucia, którym w całości oddaje się Julian, w końcu zastawiają na niego sidła. Czy chłopakowi uda się wydostać z potrzasku w jakim się znalazł? Czy będzie kierował się rozumem czy emocjami? Pozostanie przy sutannie czy może porzuci ją, aby przywdziać strój męża?

Smutek nie jest w dobrym tonie, należy być znudzonym.

Ambitny Julian to bohater wiecznie rozdarty – pomiędzy sławą i bogactwem, a czynem i honorem. To chłopiec, wkrótce mężczyzna, który stale musi sobie coś udowadniać – a to swoją wiedzę, a to odwagę, a to męstwo. Julian sam do końca nie wie, czego chce. Poprzeczkę stawia sobie wysoko, ale nie za wysoko – jest w stanie stale piąć się w górę. Myśl o ewentualnym upadku coraz bardziej motywuje go do osiągnięcia swojego celu. Jest to jednak człowiek, który boi się opinii innych – za nic w świecie nie chciałby być okryty hańbą, dlatego swoje działania planuje uważnie i wykonuje je rozważnie. To kłamca i romantyk, którego cechami są lekkomyślność i wyrachowanie. To człowiek nieprzewidywalny, po którym nie wiadomo czego się spodziewać. Postać tragiczna, która poprzez swoje marzenia znajduje się w tragicznej sytuacji. Wszystko to, czego sam dokonał nagle obraca się przeciwko niemu. „Czerwone i Czarne” mogłoby być książką, która wyznacza ścieżkę kariery, ale również granicą, która wyraźnie pokazywałaby nam, gdzie się zatrzymać, gdzie powiedzieć sobie „dosyć”, aby nie upaść. Stendhal przedstawia nam swoistą Kronikę XIX wieku, bo jak już napisałam we wstępie, powieść według Stendhala ma być prawdą, ma odzwierciedlać to, o czym mówi. W ten sam sposób autor ukazuje nam niezwykłą historię wielkiej miłości wrażliwego Juliana, która z jednej strony jest osobną sferą powieści, a z drugiej: czyż nie wpisuje się w Kronikę? Stendhal, podobnie jak Zola w „Nanie”, przedstawia nam Francję pełną namiętności, pożądania i miłości, Francję pełną brudu, zdecydowanie nie „elegancką”. Brak tutaj miejsca na ckliwe spojrzenia czy wymowne uśmiechy – to Francja niesamowicie śmiała. Nie potrzeba wiele, aby zagłębić się w klimacie tej niesamowitej opowieści. To książka, która nie tylko dostarcza przyjemności, ale również pobudza nas do myślenia i zastanawiania się nad czynami, decyzjami, których dokonujemy na co dzień, nad okiełznaniem własnych emocji i szacunkiem dla drugiego człowieka. To powieść doskonała, klasyka w najlepszym wydaniu. W tej książce uwodzi wszystko – od bohatera, którego można nienawidzić, ale zdecydowanie nie kochać, przez opowiadaną historię, aż po niesamowity język i klimat epoki, która już minęła.

Ogarnął go stan owego osłupienia oraz dziwnego zamętu, w jaki popada dusza, skoro otrzyma to, czego dawno pragnęła. Przywykła pragnąć, nie ma już czego pragnąć, a nie ma jeszcze wspomnień.

Pisarz, jak donosiciel tajnej policji, powinien być zawsze w pracy. Właściwie pisanie, stukanie w klawisze, skrobanie po papierze – chociaż żmudne – to tylko dopełnienie pracy literackiej, jak pokrycie obrazu werniksem.

Dzienniki zazwyczaj wydaje pisarz dojrzały, pogodzony ze swoim życiem, chcący się nim podzielić ze swoimi czytelnikami. Pisarz, którego pióro jest pełne zarówno sukcesów, jak i porażek. Pisarz, który zbliża się już do tego poziomu, kiedy pisze się coraz mniej, coraz wolniej i w większości przypadków: coraz słabiej. Dlatego kiedy Szczepan Twardoch podzielił się ze swoimi czytelnikami wiadomością, że przygotowuje dla nich kolejną książkę, która to w dodatku nie jest powieścią, a potężnym zapiskiem życia autora, wiele osób nabrało dystansu i obawy. Ale właściwie dlaczego? Pomimo jego młodego wieku można śmiało powiedzieć, że Szczepan Twardoch to pisarz i spełniony, i dojrzały, i uhonorowany sukcesami, i naznaczony piętnem przegranej. To pisarz kompletny, w pełnym tego słowa znaczeniu, dlatego “Wieloryby i ćmy” nie zapowiadały się wcale gorzej od “Dracha” czy “Morfiny”.

Pisarz powinien być w pracy, kiedy uspokaja płaczące niemowlę i kiedy przez niego płacze kobieta, kiedy rodzi mu się dziecko i kiedy grzebie bliskich, i kiedy tańczy, kiedy śni i kiedy się budzi, kiedy kocha i kiedy gardzi. Pisarz powinien być w pracy, kiedy pije z przyjaciółmi i kiedy spotyka kobietę, której pożąda, kiedy podróżuje i kiedy jest we własnym domu, z obcymi i z bliskimi. Pisarz powinien być w pracy nawet wtedy, kiedy nierozważny przyjaciel zawierza mu tajemnicę. Przyjaźnić się z pisarzem, kochać pisarza, to jak przyjaźnić się z kamerą wideo, szczególnie czułą na te chwile, w których jesteśmy obnażeni. Wszystko zostaje zapamiętane, wszystko, co bolesne, kiedyś zostanie użyte.

“Dzienniki” obejmują okres ośmiu lat – od 2007 roku do 2015. Jest to przede wszystkim autoportret Szczepana Twardocha jako pisarza, i jako mężczyzny. Autor uchyla nam rąbka tajemnicy, pokazując, jak wygląda praca nad książką, czym/ kim jest pisarz, jakim stworzeniem, kreaturą, jakie są jego zadania i obowiązki. W “Dziennikach” znajdziemy mnóstwo odniesień do ulubionych autorów Twardocha, ale również do jego przyjaciół-pisarzy – Wita Szostaka i Łukasza Orbitowskiego. Szczepan Twardoch w zaskakujący sposób ukazuje postać Wita Szostaka, jakoby ten przybierał postać to pisarza, to doktora filozofii niczym zimowy płaszcz – wkładał i zdejmował, stając się tym, kim powinien być w danej sytuacji, przy danych osobach. Autor opowiada nam również o okresie, kiedy pisał “Morfinę”, “Dracha”, “Wieczny Grunwald”, czyli trzy najważniejsze powieści w jego życiu, które wymagały całkowitego zanurzenia się w książce, wyjścia ze świata realnego do świata fikcji, świata przez niego tworzonego.

Najtrudniejsze i najważniejsze jest jednak być w pracy wtedy, kiedy samemu jest się podłym i małym, kiedy jest się zawistnikiem lub tchórzem – a bywa się przecież, bo każdy czasem bywa. Wtedy praca pisarza jest szczególnie przykra, kiedy trzeba widzieć siebie samego we własnej podłości i małości. Bez najdoskonalszych kłamstw, jakimi zwykle szkicuje się bieżący autoportret, żeby nie oszaleć z odrazy na widok własnej twarzy w lustrze. A pisarz zwłaszcza wtedy powinien być w pracy, bo musi podłość i tchórzostwo rozumieć (…).

W podobny sposób Twardoch ukazuje nam siebie, jako mężczyznę przez pryzmat podróży, przyjaciół, spędzanego z nimi czasu, czy swoich ojcowskich doświadczeń. Jawi się jako człowiek spełniony, refleksyjny typ człowieka, który potrafi zarazem cieszyć się chwilą, ale też doceniać to, co ma. Twardoch jest opanowany niczym stoik, ale szczęśliwy w sposób epikurejski, gotowy łapać dzień i cieszyć się każdą sekundą. Sporo tutaj także o śmierci – pilchowicki pisarz wydaje się być z nią pogodzony, słusznie twierdząc, że jest czymś, czego nie da się uniknąć. Nie ma w jego postawie strachu czy paniki. Jest spokój – stoicki spokój.
Jest też bacznym, bardzo dobrym obserwatorem, jak na pisarza przystało, świata. Spogląda łagodnym, ciekawskim okiem na wszystko, co go dookoła otacza. Czytając “Dzienniki” dostrzegłam, że nie tylko zainteresowany przygląda się światu i ludziom, a zapamiętuje urywki rozmów, twarze, przedmioty. Jest niesamowicie wrażliwy, co jak sam mówi, jest wymagane w jego zawodzie, ale potrafi wczuć się w uczucia innych ludzi.

Na targach książki w Belgradzie siedzę sobie na polskim stoisku. Podchodzi gość koło siedemdziesiątki, kamizelka z setką kieszeni, chlebak, farbowane na czarno włosy.
– Nazywam się X i jestem uznanym serbskim pisarzem, jednym z najważniejszych przedstawicieli współczesnej serbskiej literatury – przedstawia się bez zbędnych wstępów.
Milkniemy. Że ja nie wiem, kto zacz, to jasne – ale doskonale zorientowana w literaturze serbskiej pani, z którą właśnie rozmawiam, też nie ma pojęcia, co odgaduję, kiedy posyła mi porozumiewawcze spojrzenie, tłumacząc na bieżąco jego przemowę.
– Piszę monumentalne dzieła mówi serbski pisarz, trochę w przestrzeń.
Kiwamy głowami.
– Gaspadin – zwraca się do mnie – mówią o mnie często, że jestem serbskim Szekspirem.
– Ach, to niesłychane – odpowiadam z uśmiechem.
Serbski pisarz na chwilę milknie i spogląda na mnie z godnością i zasłużoną dumą.
– Oto moje dzieła – oznajmia i z chlebaka wyjmuje kilka wydanych raczej własnym nakładem broszurek.
– To wielkie dzieło o kobietach i ich naturze. To zaś o źródłach naszej cywilizacji. Proszę pamiętać – podkreśla – mówią o mnie, że jestem serbskim Szekspirem. Uważam, że również polski czytelnik powinien mieć szansę zapoznać się z moimi książkami. W imię jedności narodów słowiańskich.
– Oczywiście… – zgadzam się pospiesznie. – W imię jedności.
Pani z obsługi stoiska z pełną powagą spisuje jego dane, uznany serbski pisarz z godnością oddala się ku następnemu stoisku, a kartka z namiarami nań natychmiast ląduje w koszu. Mnie zaś w brzuchu i w piersiach rośnie wielka, czarna gula smutku i wcale, ale to wcale nie jest mi do śmiechu. Ledwie chwytam oddech.

Twardoch jawi nam się przede wszystkim, jako człowiek. Człowiek, mający sprzeczne uczucia, odczuwający wstyd, pogardę, strach czy radość, szczęście spełnienie. Najbardziej wzruszyły mnie fragmenty, kiedy pokazuje się w roli ojca – kiedy opisuje, co czuje po raz pierwszy patrząc na swoje dzieci, co czuje, tuląc je do piersi, kiedy z nimi rozmawia i zgłębia dziecięcą psychikę. Na tych ponad dwustu stronach autor dał się nam poznać jako kochający ojciec, dla którego dzieci są czymś najcenniejszym w życiu. Szczególnie mocno dotknęły mnie opisy snów z udziałem jego pociech, kiedy działo się coś złego, a on, ojciec, nie potrafił temu zaradzić. Kiedy stał za szybą i mógł tylko patrzeć i odczuwać ten okropny ból…

Wstaje w środku nocy.
– Co się stało?
– Boję się.
Tulę, ale wyślizguje się z moich uścisków.
– Bo ja się boję tak nieumiejętnie – tłumaczy.
Siadamy pod ścianą.
– Co to znaczy: bać się nieumiejętnie? – pytam.
– No bo można się bać umiejętnie i nieumiejętnie. Umiejętnie jest bać się czegoś. Potworów, ciemności, złych ludzi, albo zwierząt drapieżnych.
– A nieumiejętnie?
– Nieumiejętnie jest się bać niczego. Tak po prostu się bać.
– I ty się boisz niczego? Tak po prostu?
– No. Tak po prostu.
Milczymy.
– Ja też się czasem boję tak nieumiejętnie – mówię po chwili.
– Przecież wiem, tata.

Ważną dla “Dzienników” tematyką jest również śląskość. Śląsk, ta mała ojczyzna, jest nieodłączną częścią Szczepana Twardocha, który nawet, jeżeli by chciał, nie potrafi go od siebie odrzucić. To coś, co jest z nim bezsprzecznie związane, chociaż czasami jest uciążliwe – kiedy od razu po otworzeniu ust słychać, skąd pochodzi. Twardoch czasem czuje się zmęczony – chciałby zostawić Śląsk dla Warszawy, ale z drugiej strony czuje tę samą sprzeczność wobec Warszawy dla Śląska. Ta narodowość jest jak cecha, bywa uciążliwa, ale bez niej jest się nikim.

Jesteśmy szczelni, zamknięci w czaszce i skórze. Mogę uwierzyć mistykowi, że potrafi się wyzwolić, rozpuszczając się w Bogu, ale nie uwierzę nikomu, kto twierdzi, że rozpuścił się w drugim człowieku.

Tytuł dzienników Twardocha jest klamrą kompozycyjną książki. Unoszące się na wodach jeziora Chubsuguł ćmy niemalże rozpoczynają książkę, podczas gdy szczątki wielorybów ją kończą.
Podsumowując, “Wieloryby i ćmy” nie są autobiografią autora. Twardoch doskonale potrafi rozdzielić to, co prywatne od tej sfery życia, którą można pokazać drugiemu, zupełnie nieznanemu człowiekowi. Autor starannie dobiera informacje, które może nam przekazać, którymi może się z nami podzielić. W ten sposób nie przeczytamy tutaj o jego żonie, Agacie, czy szczegółach dotyczących ich rodzinnego życia. “Dzienniki” są całkowicie poświęcone osobie pisarza i skupiają się tylko i wyłącznie na nim. To niesamowicie poetycka książka, którą chce się czytać bardziej, dogłębniej i więcej z każdym kolejnym zdaniem. Od zimnego Spitsbergenu, jednej z ogromnych miłości autora, poprzez kolorowe Maroko, aż po szary Śląsk Szczepan Twardoch powoli, z każdą kolejną kartą dziennika ukazuje nam siebie. Zaprasza nam w długą podróż przez jego świat, proponując dobre jedzenie i kieliszek wyśmienitego wina. Proponując ogromne przeżycia, wzruszenie i poczucie pustki po skończeniu „Wielorybów i ciem”. Bo „Dzienniki” chce się czytać ciągle – chce się czytać bezustannie. To mistrzostwo treści i stylu. To Twardoch.

Nie chciałbym leżeć w grobie ani spłonąć w krematorium, chciałbym, żeby moje kości kiedyś bielały na czarnej plaży, chciałbym, rozniesiony przez zwierzęta, leżeć na szerokiej połaci, szlifowany przybojem, by wreszcie, zeszlifowany do cna, rozpuścić się w innej ziemi i innej wodzie, żeby tu mnie więcej nie było (…)
Poza tym ludzkie szczątki pozbawione są dostojeństwa szczątków wielorybich. Widać je czasem w płytkich wielorybniczych grobach, spod wielkich kamieni wyzierają czarne oczęta czaszek. Ludzkie szczątki przypominają raczej reniferze.
W zeszłym roku na plaży w Hollendarbukcie widziałem martwego renifera w zaawansowanym rozkładzie. Leżał jak brudna piłka, zapadnięta, bo spuszczono z niej powietrze. Dookoła niego mewie pióra i puch, jak kwiatki sypane przez dziewczęta w bieli na Boże Ciało. Ptaki wydeptały dookoła zagłębienie i reniferze truchło wyglądało jak złożone w gnieździe. Bielejące już na zimę lisy polarne jeszcze go nie otwarły, nie rozwlókł go niedźwiedź, więc mewy skubały tam, gdzie mogły, przez skórę się nie przebiły, tylko oczy, nozdrza, pysk, odbyt wyjedzone.
Tak bym właśnie leżał.