Philip Their w przedmowie do „Wiadomości” napisał, że szkoda mu ludzi, którzy Tove Jansson znają jedynie z Muminków, bo jeżeli poza opowieściami o trollach nie czytało się jej opowiadań, jest tak, jakby się Tove w ogóle nie znało. A przecież niemało jest ludzi, którzy nie poznali żadnych opowiadań, zawierających te klimatyczne ilustracje Helsinek, chłodnego morza, ojca – artysty, rzeźb i innych stałych motywów w twórczości Tove. W tej prozie przeznaczonej już nie do dzieci, a dorosłych autorka zrzuca swój „muminkowy” płaszcz metafor i odsłania się całą, pokazuje swoje życie i siebie. Mówi prosto i szczerze, ale jakże literacko.
„Wiadomość” to zbiór opowiadań wyjątkowych, skrupulatnie wybranych przez samą Tove Jansson. To opowiadania najlepsze z najlepszych w dorobku artystki, którymi żegna się z pisarstwem, przekazuje swoim czytelnikom tę ostatnią wiadomość.

Richard Ford powiedział o opowiadaniach Alice Munro, że są mistrzowskie, ale niczego z nich nie pamięta. Podobne sądy wygłaszano na temat opowiadań Tove Jansson: że liczy się w nich atmosfera, a nie intryga, język, a nie wydarzenia. – Philip Their

Chociaż jeszcze niedawno uczyłam się na studiach, że w opowiadaniu liczy się przede wszystkim akcja i dynamiczność, opisu powinno być minimum, zdania powinny składać się z około 8-12 wyrazów, a najmilej widzianej w tekście są czasowniki ilustrujące ruch, siłą woli muszę temu zaprzeczyć. Po przeczytaniu kolejnej książki Tove wiem, że kto jak kto, ale ona na opowiadaniach doskonale się zna. A przecież i zdania są rozbudowane, i opisu jest w nich sporo, a akcji tyle, co wcale. Tove Jansson nie każe nam nadążać za opowiadaniem, ona z nami tworzy to opowiadanie.

Jedną z rzeczy, które najbardziej kojarzą mi się z autorką jest chłodne morze – co zresztą jest nieprzypadkowe. O morzu i sztormach sporo było w „Córce rzeźbiarza”, ale i teraz Tove je opisuje (Łódka i ja, Mały letnik). W swojej najlepszej twórczości nie mogłaby przecież zapomnieć o tej fascynującej, potężnej, pięknej naturze, w której bezgranicznie się kochała. Co więcej, pozwala nam wkroczyć do tego jej intymnego i bardzo wrażliwego świata. Siadamy więc obok autorki i patrzymy razem z nią w nieprzemierzony błękit, a chłodny wiatr muska nasze policzki. To doświadczenie nie tylko mentalne, jako odbiorców literatury, ale przede wszystkim zmysłowe.
Tove opowiada – tym razem nie o Faffanie i nie o Ham, swoje słowa poświęca przede wszystkim ekscentrycznym wujom, od których zresztą rozpoczyna się cały zbiór (Moi kochani wujowie), ukazuje nam fragmenty swoich listów i wiadomości od czytelników (Listy do Konikovej, Listy do Klary, Listy, Wiadomość), których fragmenty zostały też przedstawione w „Listach Tove Jansson”, opisuje swojego kolegę ze szkoły artystycznej i jego bolesną historię (Robert), poświęca się też związkom homoseksualnym – dwóch mężczyzn (Dom dla lalek) i dwóch kobiet (Wielka Podróż), relacjom matki i córki (Lazurowe Wybrzeże), czy też zarówno naturze i sztuce (Małpka, Wilk, Rysownik, Wiewiórka, Historia Miłosna) i wiele innych.

W tych opowiadaniach nie najważniejsze jest akcja, ale wyczuwalny klimat. Czytając, miałam wrażenie jakbym znajdowała się w tych miejscach – w domu Alexandra i Erika, na Lazurowym wybrzeżu, w szkole artystycznej, na wyspie. Nie obchodziło mnie to, co się stanie, chciałam trwać w tym miejscu, do którego Tove Jansson mnie zaprowadziła, nawet jeżeli wiedziałam, że zakończenie będzie smutne. Magią narracji Tove buduje osobne światy, z których to każdy zamknięty jest w osobnej do nas wiadomości. To smutek, który w siebie przyjmujemy, zaduma, którą wkrótce po otworzeniu książki zostajemy ogarnięci, pustka, którą staramy się oswoić. To chłód, wilgoć i szarość (nawet mimo pojawiającej się w książce Francji). W „Wiadomości” jest jakaś magia, która pokazuje całą dojrzałość zmierzającej ku końcówce swojego życia autorki. „Wiadomość” to zbiór bardzo subtelny, bardzo delikatny i bardzo piękny.

Kocham Panią. Marzę, żeby być tak stara, jak Pani, i tak mądra.

Hei nazywam się Olavi. Dobrze piszesz, ale ostatnio nie zrobiłaś szczęśliwego zakończenia. Dlaczego tak robisz?

Wydaje się, że Michał Nogaś doskonale podsumował atmosferę otaczającą zbiór dwudziestu dwóch opowiadań Julii Fiedorczuk” – „Bliskie kraje”. Piękny, smutny świat! – czytamy na okładce. Ale czy smutny świat może być piękny? Albo inaczej: czy piękny świat może być pozbawiony tego smutku?
To pierwsze moje spotkanie z Julią Fiedorczuk – pisarką, poetką, tłumaczką, która w zeszłym roku wydała nakładem wydawnictwa Marginesy jedną ze swoich najpopularniejszych prozatorskich książek – „Nieważkość”. I chociaż do opowiadań słabości nie mam i czytuję tylko te, co do których jestem pewna, że mi się spodobają, postanowiłam spróbować.

Bohaterowie „Bliskich krajów” są niepełni, zawsze czegoś im brakuje – to czują się zmęczeni codzienną rutyną i szukają zmiany, która często okazuje się jeszcze bardziej nieznośna, to odchodzi od nich dzieciństwo i nieudolnie wkraczają w dorosłość, odczuwając przy tym cielesny i duchowy ból, to wojna naznaczyła ich jakimś szczególnym piętnem, albo po prostu żyją w świecie po katastrofie lub kryzysie ekonomicznym, świecie zupełnie innym niż nasz, dającym, ale i zabierającym nadzieję. Bohaterowie odpływają ze swoich stref bezpieczeństwa, ze stałego lądu, dryfują ku nieznanemu, często napotykając przeszkody, czasem nawet rozbijając się o skały. Fiedorczuk opowiada przede wszystkim o postaciach drugoplanowych, które nie pasują do reszty, odstają, są niezauważalne przez innych, nie wepchnęły się do kolejki, kiedy Bóg rozdawał kupony na sukces, albo zgubiły swój los, wepchnęły do kieszeni spodni, ale których? Tego nie wiedzą, być może już dawno je wyrzucili albo oddali komuś.
Ludzie, zamieszkujący w „Bliskich krajach” muszą odpowiedzieć sobie przede wszystkim na dwa zasadnicze pytania: Jak żyć po katastrofie, której się nie zauważyło? Czy da się żyć w świecie innym niż ten, do którego się przywykło?
Przed tym dylematem stają wszystkie postaci, które pojawiają się w tym zbiorze dwudziestu dwóch opowiadań. Dwie dziewczyny z prowincji, które wyjeżdżając do Warszawy na studia zaznają zupełnie innego życia, a na ich drodze pojawia się nauczyciel, który niechcący ratuje życie jednej z nich, zgłębiając słowa hymnu „Pieśń nad pieśniami” i zapisując każdą hebrajską literę na żurawiu z origami (Pieśń nad pieśniami). Albo babcia, która wyjaśnia wnuczce czym jest śmierć, pokazując jej, jak zmienia się natura (Mech), sekretarka znanego pisarza, która ma za zadanie dokończyć jego powieść, chłonąca jego tożsamość i życie, niczym rozgwiazda swoją ofiarę (Rozgwiazda), dziewczynka, która wypowiadając egoistyczne życzenie boi się, że zgrzeszyła, więc odbywa pielgrzymkę (Matka Boska Grawitacja) czy choćby wagarująca Ryśka, której mama nie pierze bielizny, a chłopcy wpychają jej ręce pod bluzkę mimo smrodu od niej bijącego (Poranek Marii).
Takich opowiadań jest wiele… Julia Fiedorczuk pochyla się ku sprawom przyziemnym, bo jak sama powiedziała, większość jej opowiadań opartych jest na prawdzie, na samym życiu. Podobnie jak Sylwia Chutnik skupia się na bohaterach, którzy dla każdego z nas są obojętni, gorsi, nie zasługujący na uwagę. Opisuje ich problemy, ich życie, zwraca na nich uwagę. Niektóre z tych opowiadań (jak Poranek Marii czy Bliskie kraje) przypominają nawet stylem twórczość Chutnik.

Klamrę kompozycyjną „Bliskich krajów” są dwa opowiadania kobiety i mężczyzny – Właśnie tu wybuduję świątynię i Orgaspace – ze świata po katastrofie, które już doskonale znamy. O ile jednak pierwsze opowiadanie jest fabułą filmu, w którym gra główna bohaterka i narratorka, o tyle Orgaspace staje się już rzeczywistością, a opowiadanie swoistym świadectwem przeznaczonym dla ostatniego człowieka na ziemi.
Bohaterowie Julii Fiedorczuk poszukują siebie w słowach, w pojedynczych literach, ale przede wszystkim w podróżach, w miejscach, miastach, domach, spacerach czy też w innych ludziach. Tam często znajdują się odpowiedzi na ich problemy, ale czy je będą potrafili je znaleźć?
Warto się również zastanowić kim tak naprawdę są ci bohaterowie, bo odpowiedź jest bardzo prosta – to my.
Fiedorczuk pisze o sprawach ważnych i aktualnych, zmusza do refleksji i każe się zastanowić nad swoim życiem, sobą, światem, przyszłością. Co się stanie? Jak będziemy żyli? Te pytania nie dotykają tylko światów po katastrofie, ale i dni, które przemijają, z których nie potrafimy wykorzystać tego, co najlepsze.
Nie wszystkie opowiadania z tego zbioru mi się podobały, ale przecież nie stworzono jeszcze dzieła idealnego Książka zdecydowanie warta przeczytania.

Simona Kossak mieszkała w Puszczy Białowieskiej przez ponad 35 lat. Swoje spokojne, ale często też burzliwe życie, bo przecież obfite w walkę o ten światowy unikat, cierpliwość, czasem smutek i zapewne, zmęczenie, prowadziła w starej leśniczówce o uroczej nazwie „Dziedzinka”. Puszczę znała od podszewki, wiedziała o niej niemalże wszystko, znała każdy jej zakątek, a tajemnice jej mieszkańców tym bardziej nie były jej obce, w końcu sama wielu z nich odchowała – była mamką łosi, lisów, saren, borsuków, dzików czy choćby kruków. Walczyła zaciekle o każde zwierzę – czy to te mniejsze, czy większe – i o każde drzewo. Przez całe swoje życie piętnowała ludzką głupotę i chciwość, starając się chronić Puszczę. Jak matka dziecko kryła ją w swoich ramionach, niejednokrotnie patrząc, jak inni wydzierają ją jej z rąk i krzywdzą boleśnie.
„Saga Puszczy Białowieskiej” po raz pierwszy została wydana w 2001 roku, teraz zaś nakładem Wydawnictwa Marginesy możemy zatopić się w lekturze raz jeszcze, delektując się pięknym wydaniem, kolejnym do kolekcji książki z serii „EKO”.

„Saga Puszczy Białowieskiej” to rzeczywiście saga – tak, jak spisuje się historie rodzinne, od pierwszego, najstarszego członka rodu, aż po tego ostatniego, najmłodszego, tak Simona Kossak spisała dzieje Puszczy Białowieskiej. Historię tego wyjątkowego kompleksu lasów poznajemy od czasów prehistorycznych, pierwszych ludzi i prostych potrzeb, od plemion prasłowiańskich, Jaćwingów, poprzez kaprysy renesansowych władców, sokolników, aż po czasy nowożytne, te najbardziej nieprzewidywalne, a co za tym idzie – najgroźniejsze – z wszystkich.
Człowiek wcale nie schodzi tutaj na dalszy plan. Mimo że, główną bohaterką sagi jest oczywiście przyroda – piękna, fascynująca, nieokiełznana, dzika, to ludzie kroczą tuż obok niej, będąc dla niej stałym zagrożeniem. „Saga” nie jest więc tylko hołdem oddanym przyrodzie i temu jednemu z najpiękniejszych parków narodowych, ale jest przede wszystkim piętnowaniem głupoty i pazerności ludzkiej. Simona Kossak szczegółowo opisuje znęcanie się nad niedźwiedziami, towarzyszące rządom Zygmunta Starego i jego małżonki, królowej Bony, aż po panowanie Sasów. Ale to nie wszystko: poza niedźwiedziami ludzie podjęli się próby eksterminacji całego wilczego gatunku, widząc w nich zagrożenie i niebezpieczeństwo, starali się wytępić z Puszczy też głuszce, żubry i rysie, polując na wszystkie trzy to dla mięsa, to dla futra, a także wycinali i sprzedawali całe tony zdrowych, wysokich jakościowo drzew! Podobnych przypadków w książce jest mnóstwo, co tylko potęguje ciarki przechodzące po plecach w czasie lektury.

Puszcza Białowieska umiera. Bezwzględny las – zadbany, czysty, produkujący drewno i użytki uboczne – nienawidzi puszczy, pożera więc miejsce po miejscu dziką i wolną przyrodę. Z każdym zgrzytem piły usuwającej nieprzydatne dla lasu drzewo, z każdym konarem spalonym, by nie zakłócał porządku w lesie, z każdym rzędem równo posadzonych sosenek, z każdym wypielęgnowanym młodnikiem – puszcza słabnie.

W minionym tysiącleciu nie raz podnosiła się z kolan, cudownie powstawała, mimo że groziło jej unicestwienie, przeżyła do naszych czasów, ale czy przeżyje jeszcze kolejne setki lat?

Książka zawiera bardzo dużo informacji, mnóstwo liczb i danych, faktów, zapisów historycznych. Autorka niejednokrotnie odwołuje się do kronik Jana Długosza, zwracając uwagę na sytuacje mniej lub bardziej uwypuklone, tłumacząc i rysując czytelnikowi szkic danej sytuacji. W niektórych momentach – w tych nadrukowanych zielonym atramentem – książkę czyta się jak powieść, Simona wymyśla postaci, kreuje ich życie, nie zapominając w tym wszystkim o Puszczy bez której nic by nie było, kiedy zaś wraca czarny tusz autorka przedstawia mnóstwo informacji i faktów.
Simona Kossak „Sagą Puszczy Białowieskiej” apeluje o opamiętanie, póki jeszcze nie jest za późno… Zwraca uwagę nie tylko na problem, ale delikatność i wrażliwość tego niepowtarzalnego ekosystemu. Bo skoro już tak wielki skarb mamy w rękach, to nie powinniśmy pozwolić mu umrzeć, prawda? To cudowna, bardzo mocna, a zarazem wrażliwa książka. I bardzo ważna.

Dotychczas miałam okazję przeczytać tylko „Jądro ciemności” Josepha Conrada i niesamowicie mnie ono zmęczyło. Może dlatego, że była to moja lektura szkolna i musiałam uwinąć się z nią w ciągu kilku dni, nie mając okazji, aby docenić jej piękno? Tak, bardzo możliwe. Ale nie wykluczam też opcji, że książka po prostu była nudna, przynajmniej dla mnie, więc taką ją pamiętam. Teraz, dzięki współpracy z Wydawnictwem MG miałam okazję poznać twórczość Conrada dogłębniej – czyli przeczytać najpopularniejszą jego powieść – „Lorda Jima”.
„Lord Jim” to ostatnia książka, jaką cieszył się Józef Piłsudski, przed śmiercią nie zdążył już przeczytać niczego więcej. Od jej wydania minęło już sto siedemnaście lat i mogłoby się wydawać, że poruszane w niej tematy i romantyczny charakter bohatera będą dla nas dziś co najmniej abstrakcyjne, odległe, niezrozumiałe. Okazuje się jednak, że jest ona bardziej aktualna, niż niejedna powieść wydawana obecnie.

To dziwne, jak my przechodzimy przez życie z na wpół zamkniętymi oczami, tępym słuchem i drzemiącymi myślami.
A może to i dobrze; może ta właśnie tępota czyni życie tak znośnym, a nawet przyjemnym dla większości ludzi.

Jim to młody chłopak, Anglik z dobrymi perspektywami na przyszłość. Czytelnik poznaje go jako oficera marynarki handlowej, marzącego o pokazaniu swojego męstwa i bohaterstwa, mającego wygórowane pojęcie honoru. Jim o niczym innym nie rozmyśla tak długo i tak dogłębnie, jak o honorze. Pragnie być człowiekiem bez skazy, wzorowym, czystym, który zawsze będzie postępował poprawnie i adekwatnie do sytuacji. Jednak pewnego razu w porcie, w którym chłopak pracuje, ma miejsce wypadek. Jima ogarnia paraliżujący strach, uniemożliwiający jakiekolwiek działanie. Nie chce jednak dopuścić do siebie faktu, że przez taki epizod stracił honor i czeka cierpliwie na moment, w którym będzie mógł się wykazać. Na moment taki nie musi długo czekać, zdarza się on już wtedy, kiedy Jim zostaje pierwszym oficerem na „Patnie”, parowcu wiozącym ośmiuset pielgrzymów. W czasie spokojnego rejsu statek napływa na jakiś niezidentyfikowany przedmiot, który uszkadza gródź. Jim wysłany w celu sprawdzenia ewentualnych uszkodzeń stwierdza, że nie później niż za kilka godzin statek zatonie. Co robić w takiej sytuacji? Ratować się czy sprawiedliwie pozostać na statku razem z podróżującymi? Chłopak czuje, że to właśnie ta chwila, w której może popisać się heroizmem, albo… wręcz przeciwnie. Jim nie wie, honor nakazuje mu zostać, ale wtem dostrzega, że inni członkowie załogi ratują się ucieczką. Sam nie wie, kiedy nadchodzi moment, gdy skacze do jednej z szalup ratunkowych…
Okazuje się jednak, że „Patna” doholowana przez inny statek dopływa spokojnie do brzegu z całym kompletem pasażerów. Rozpoczyna się proces oskarżający załogę. Kapitan ucieka, marynarze symulują chorobę, jedynie Jim stawia się na wszystkich sądowych rozprawach, nie chcąc stracić honoru. Nie zważa oczywiście na to, że sama ucieczka z okrętu pozbawiła go nieskazitelności. To właśnie na sali sądowej poznaje Marlowa, człowieka morza, któremu zwierza się ze swoich myśli i uczuć.

Mówię panu, kochany przyjacielu, niemiło się przekonać, że człowiek nie może urzeczywistnić swego marzenia, bo ma za mało sił albo za mało zdolności.

Losy Jima toczą się jeszcze przez większą część książki. Chłopak dostaje kolejne szanse na to, by zawalczyć o wygraną z nieprzychylną mu przeszłością, za każdym razem jednak woli uciec. Pracuje w portach południowo-wschodniej Azji, w końcu zostaje przywódcą na Borneo i zdaje się, że ma realną szansę, aby w końcu spełnić swoje marzenie…
Czy Jim zdoła być tym, kim marzy by być? Czy uda mu się odzyskać honor? Czy w końcu zazna spokojnego i szczęśliwego życia? Czy choć raz nie pokona go strach?

„Lord Jim” to książka ciężka, szczególnie na początku, kiedy akcja rozwija się powoli. Kiedy zaczęłam czytać, byłam bardzo zawiedziona, bo już sądziłam, że odbiorę ją podobnie, jak „Jądro ciemności”, czyli nudno. Przygody młodego Jamesa całkowicie mnie jednak pochłonęły i chociaż w normalnej sytuacji denerwowałabym się jego bezradnością, tak teraz za każdym razem mu kibicowałam, a to, że jest romantykiem jeszcze bardziej mnie do niego zbliżało. Jego słodka naiwność i dziecinność zachwycała mnie tym bardziej, im bardziej męski i zdecydowany potrafił się stać.
Jim jest bohaterem, którego chce się lubić, a zarazem czuje się do niego niechęć. Jest pełen wad i słabości, ale z ideałami – jak to romantyk. Postawiony zostaje w iście romantycznej sytuacji – takiej, z której nie ma dobrego wyjścia. Gdyby został na statku, ryzykowałby utonięciem, ucieczką zaś pozbawia się honoru. Przypomina naszego Kordiana, który chciał zabić cara, a jednocześnie się bał i mdlał przed jego sypialnią. Kordiana, który chciał zabić cara rosyjskiego, a jednocześnie wiedział, że nawet jako car, jest królem Polski. Jima też strach paraliżuje w najważniejszych momentach jego życia, w tych, w których może się właśnie czymś wykazać.
Joseph Conrad zmusza czytelnika do refleksji o tym, jaka jest prawda o nas samych. Jacy naprawdę jesteśmy? Czy to nie jest jedynie wyobrażenie nas samych? Tematyka „Lorda Jima” nie traci aktualności, bo chociaż czasy się zmieniły, ludzie wciąż pozostają tacy sami – mają te same problemy, pragnienia, obawy. A Joseph Conrad ten ludzki lęk, strach, niepokój i chorobliwą dbałość o swój honor analizuje, rozkłada na czynniki pierwsze i podaje nam na tacy.
Iście lektura z górnej półki.

– Jeżeli to arcydzieło, to czymże będzie człowiek?
– Człowiek jest zadziwiający, ale arcydziełem nie jest (…) Może artysta był trochę nieprzytomny. Co pan myśli? Czasami zdaje mi się, że człowiek przyszedł tam, gdzie nie był pożądany, gdzie nie ma miejsca dla niego, bo gdyby tak było, dlaczegóż by pragnął wszystko zgarnąć dla siebie? Dlaczegóż by latał tu i tam, robiąc tyle o sobie wrzasku, rozprawiając o gwiazdach, nie dając spokoju nawet źdźbłom trawy?

Co prawda nigdy nie przepadałam za opowiadaniami – nie potrafiłam na przykład zrozumieć co czytelnicy widzą w twórczości Alice Munro – bo wszystkie historie były urwane, kończyły się za szybko i tak naprawdę w momencie gdy zdążyłam się zżyć z bohaterami, opowiadania się kończyły. Czułam się też niekomfortowo, kiedy nagle zostałam wrzucana w jakiś konkretny moment życia bohaterów, na przykład w sam środek ich piekielnej kłótni, zamiast poznawać ich powoli, tak, jak poznaje się innych ludzi. Ale opowiadania pióra Sylwii Chutnik wciągają mnie całą, pozostawiając jakąś cząstkę mnie pomiędzy kartami książki – przynajmniej na razie.

„W krainie czarów” to kolejny taki tom opowiadań, drugi po „Kieszonkowym atlasie kobiet” przeczytany przeze mnie. Nie ma tu tyle ironii, ile jej było w „Atlasie”, mniej tu też humoru. Gdyby czytać losowo opowiadania z tego zbioru, nie mając pojęcia o tym, kto je napisał, prawidłowa odpowiedź powinna się nasunąć jako jedna z pierwszych. Dlaczego? Bo charakteryzuje je nie tylko lekki styl i specyficzny język, ale przede wszystkim smutek, otulający, tłamszący, niemalże duszący każdy monolog. Jedna z bohaterek nawet mówi: Jeśli opowieść ma kogoś zainteresować, to tylko tak ją wymyślaj, żeby bolało. I boli, a jakże. Nawet bardzo.
Jedenaście opowiedzianych historii w większości przypadków jest historiami kobiet, uwikłanych w codzienność. Chutnik skupia się na sprawach prostych, niskich, nie zauważalnych niemalże przez innych uczestników smutnej codzienności. O swoim życiu opowiada nam Bożena z Poznańskiej, prostytutka marząca o legalizacji jej zawodu, tęskniąca jednocześnie za porzucona córką, Anna Kowalec stłamszona codziennym życiem, trudem zarabiania na chleb i opiekowania się schorowaną matką, Pan Tadeusz, który w swoich starczych latach jeszcze raz próbuje przypomnieć sobie wszystkie litery alfabetu, marząc o napisaniu książki czy choćby dwie pogrążone w żałobie – jedna za mężem, druga za kotem – przyjaciółki, szukające wzajemnej pociechy w swoich ciałach.
Świat stworzony przez Sylwię Chutnik zawiera w sobie więcej bólu, niż czarów. Białej magii jest tutaj jak na lekarstwo, za to ta czarna przepełnia wszystkie utwory – mnóstwo tu błąkających się po warszawskich piwnicach duchów, wojennej przeszłości, widma obozów koncentracyjnych, przegapionych szans, źle skojarzonych małżeństw, starczych demencji, czarnych kotów i życia, które marzeń nie spełnia, a pozostawia wiele do życzenia. Smaczku całemu zbiorowi opowiadań dodaje fakt, że ostatni utwór jest dramatem – i to jakże doskonałym.

Sylwia Chutnik swoimi opowiadaniami stara się przede wszystkim wzbudzić w czytelniku jakieś uczucia. Jej utwory nie powinny być tylko przeczytane i zapomniane, ale dokładnie przeżute, przemyślane, przecierpiane do tego stopnia, aż nauczą nas współodczuwać, zrozumieć to, czego doświadczają ci zwykli bohaterowie. Autorka pokazuje, że każdy z nas jest głównym aktorem na deskach teatru swojego życia i wszystkie z wymienionych w „W krainie czarów” sytuacje mogą dotknąć i nas – w mniej lub bardziej pośredni sposób. – lub choćby przeciętnego Kowalskiego zza ściany. Jej opowiadania chociaż smutne, są niezwykle barwne i plastyczne, pełne wrażliwości i refleksji nad otaczającym nas światem.

– Babciu, babciu, a co to getto?
– To taka agroturystyka w środku miasta. Mają tam żywe zwierzęta i przyrodę.

Zaledwie kilka tygodni temu przeczytałam dwa zbiory opowiadań Oty Pavla – „Śmierć pięknych saren” i „Jak poznałem się z rybami” i byłam nimi kompletnie oczarowana. Dawno nie spotkałam się z literaturą tak subtelną i delikatną, tak pozytywną, a zarazem przecież smutną i tragiczną, bo autobiograficzną. Chwilę po przeczytaniu książki napisałam do Mirka z wydawnictwa Stara Szkoła, z którym współpracuję, aby podzielić się wrażeniami, bo chyba nikt nie zna się na literaturze czeskiej tak dobrze jak on. Akurat zajmował się  felietonami sportowymi Pavla i bardzo się ucieszył, że książka mi się spodobała i zaproponował „Bajkę o Raszku”. Tę drobną książeczkę otrzymałam od niego w prezencie kilka dni później.
Nie sądziłam, że kolejne spotkanie z Otą Pavlem okaże się aż tak bardzo udane.

Bohaterem opowiadania jest tytułowy Jerzy Raszka, syn honorowego Czecha, która podczas wojny traci swój majątek i popada w ruinę, tylko dlatego, że jako szewc odmawia robienia butów dla niemieckich żołnierzy. Ojciec szuka pracy w innych dziedzinach, próbuje być wesołym grabarzem, bo tego się w tym zawodzie wymaga, ale po wykopaniu kilku setek grobów i ta jego wesołość zostaje przysypana ziemią. Wkrótce i on spoczywa w podobnym do tych, które sam wykopał, dole i to mały Jurek musi przejąć obowiązek utrzymania matki i sióstr. Zaczyna pracę w fabryce, ale tak naprawdę myślami jest wciąć gdzie indziej. Jerzy chce latać, niczym albatros, a pomóc mogą mu w tym tylko narty – proste, swojskie, zrobione z beczek po śledziach. Początki nigdy nie są łatwe, dlatego z jego pierwszych skoków śmieją się koty i wrony. Ale to nie szkodzi, Jerzy się nie poddaje.
Podporą w dążeniu do realizacji marzeń jest dla niego ciotka Anna. To nie tylko surowa nauczycielka, ale i serdeczna przyjaciółka, która obok ostrej krytyki udziela Jerzemu cennych rad, a nawet zdolna jest się dla niego poświęcić. Chociaż cechuje go upór i siła, Jerzy miewa gorsze momenty, kiedy to ma ochotę rzucić nartami w kąt i pójść do baru, ale nie pozwala mu na to ciotka. Jak refren jakieś znanej piosenki karze mu trenować więcej i więcej, aż w końcu mówi, że byłaby o wiele spokojniejsza, gdyby Jerzy skoczył pięć tysięcy razy. Młody chłopak bierze sobie jej słowa do serca i zaczyna ostro trenować, wytrwale dążąc do tych pięciu tysięcy. Kiedy udaje mu się osiągnąć taką liczbę skoków czuje się wspaniale, lekko, bo wie, że nikt z jego rywali nie skoczył dokładnie pięć tysięcy razy. Kiedy mówi o tym cioci, ta sprowadza go na ziemię. Poza trenowaniem każe mu zrobić nowe narty – z rosnącego pod jej domem jesionu. W końcu przychodzi czas, kiedy Jerzy ze swoimi nowymi nartami i pięcioma tysiącami wykonanych skoków staje na olimpijskiej skoczni.

Ota Pavel praktycznie przez całe swoje życie trudnił się sportem. Pisaniem powieści zajął się dopiero pod koniec swoich lat w ramach terapii, dlatego też nie wydał wielu książek, a wszystkie z nich bezpośrednio dotykają jego osoby, jego życia lub otoczenia. „Bajka o Raszku” jest jednak czymś innym. To nie tylko hołd oddany najsłynniejszemu czeskiemu skoczkowi, dwukrotnemu medaliście olimpijskiemu, ale też pełna życiowych mądrości propozycja zarówno dla dzieci, jak i dorosłych. Znajdziemy tutaj elementy fantastyczne (jak choćby zawody, w których skaczą psy i staruszki), dodające całej opowieści tego typowo bajkowego klimatu.
To bajka, ale o prawdziwym życiu, w której nie brak łez i wrażliwości, ciężkich chwil i smutnych momentów. Doskonałym przykładem postaci, która zdaje się być najbardziej tajemniczą i zarazem nostalgiczną w tej opowieści jest ciotka Anna Praweczkowa – marząca o Paryżu, słuchająca Sinatry i mieszkająca w bajkowym domku przy rzece i jesionie, mająca jakąś przeszłość (prawdopodobnie smutną), ale wolącą milczeć, oddzielającą marzenia grubą krechą od rzeczywistości. Być może dlatego tak bardzo wspiera Jerzego, by za kilkadziesiąt lat nie żałował czegoś tak, jak ona? Albo trener skoczków, który porzucił całe swoje dotychczasowe życie, zmuszając żonę, aby sama dźwigała węgiel na czwarte piętro, tylko dlatego, że zamarzył o wytrenowaniu zwycięzcy olimpijskiego i obiecał to zarządowi.
To bajka, w której odrobina smutku przeplata się z całym morzem optymizmu i życiowej energii. Pokazująca, że nawet najlepsi pozostają wciąż ludźmi, wraz ze zrealizowaniem swoich marzeń nie stają się bogami i cały czas miewają wątpliwości, gorsze momenty, czy uczucie strachu przed tym, czym się przecież zajmują. Dla Jerzego przyszedł taki moment, w którym bał się skakać, ale tylko ciężką pracą i wytrwałością zdołał to uczucie przezwyciężyć.
I jak na bajkę przystało ma też swój morał: nie zwlekajcie z realizacją marzeń, nie odkładajcie życia na „kiedyś”, bo „kiedyś” może być już za późno.

Kiedy dostałam propozycję zrecenzowania „Pustelni Parmeńskiej” Stendhala, długo się zastanawiałam. Wszak to klasyka, a o klasyce nigdy nie pisze się łatwo, a poza tym podobno nie powinno się pisać o niej źle. Niby pisałam już o „Czerwonym i Czarnym”, ale „Pustelnia” to ponoć dzieło trudniejsze, żmudniejsze i, niestety, nudniejsze. Pytałam znajomych, czytałam opinie na Lubimy Czytać i wszystko wskazywało na to, że nie jest to lektura godna uwagi. I wiecie co? Zastanawiałam się czy podołam, czy będę się męczyć, czy może spędzę przyjemnie (albo chociaż znośnie) czas, skłaniałam się raz w jedną, raz w drugą stronę, ale ostatecznie postanowiłam przekonać się na własnej skórze! Czy „Pustelnia Parmeńska” spełniła moje oczekiwania, czy mnie zaskoczyła?

Naszym bohaterem jest Fabrycy del Dongo, syn mediolańskiego arystokraty i bogacza. Fabrycy to bliźniacza dusza Juliana Sorela z wydanego o osiem lat wcześniej „Czerwonego i Czarnego”. To znów miłośnik Napoleona, przeznaczony na wybitnego duchownego, wyrzutek niezrozumiany przez innych, uwodziciel, zmieniający kobiety jak rękawiczki i marzyciel, którego nic nie jest w stanie powstrzymać, sumiennie dążący do celu. Do tego wszystkiego dochodzi oczywiście raz szczypta, raz cała kopa talentu, którą obaj panowie bezwzględnie posiadają.
Różnicą pomiędzy dwoma powieściami jest zdecydowanie miejsce akcji, co autor zaznacza już na samym początku, tłumacząc przyczynę takiego stanu rzeczy. Tym razem rzecz dzieje się we Włoszech, przede wszystkim w Parmie, a nie w słodkiej i eleganckiej Francji. Fabrycy mimo całego podobieństwa, jest też trochę inny od Juliana, w przeciwieństwie do Francuza nie odnajduje w romansach niczego wzniosłego, nie zakochuje się w kobietach, które zdobywa, wciąż czeka na Amora, który wbije strzałę w sam środek jego serca.
Fabrycy zostaje odrzucony przez ojca ze względu na swoją fascynację Cesarzem wszystkich narodów. Młody chłopak nie prosi jednak o wybaczenie czy litość, natychmiast rusza na przód i nic nie jest w stanie go zatrzymać. Pędzi po marzenia niczym wicher. Brak ojcowskiej miłości rekompensują mu spotykane w życiowej wędrówce kobiety – od ukochanej ciotki, poprzez śpiewaczkę, aż po tę jedyną. Już po chwili pod opieką napotkanej po drodze markietanki dołącza do armii Napoleona, aby walczyć o ojczyznę. Od początku jednak wiadomo, że jego żywiołowość i nieokrzesanie na nic dobrego się nie zdadzą, szczególnie w walce…

Tak więc z powodu tej przeklętej wódki nie widziałem cesarza na polu bitwy.

Po zakończonej bitwie pod Waterloo Fabrycy kieruje się do swojej ciotki w Parmie, gdzie podąża drogą duchownego. To nie przeszkadza mu jednak w nawiązywaniu coraz to nowszych relacji z kobietami. W końcu pomimo ostrzeżeń swojego opiekuna i najprawdziwszego przyjaciela Fabrycy ucieka się do zbrodni. Można powiedzieć, że nie tylko prowokuje starcie, ale i zabija dla kaprysu, dla udowodnienia swojej odwagi i męstwa admiratora swojej kochanki. Niestety ten czyn niesie za sobą ogromne konsekwencje – już wkrótce Fabrycy zostaje wtrącony do więzienia, oczekując na wyrok. Nie ma jednak tego złego, co by na dobre nie wyszło – amant i uwodziciel dostrzega tam Klelię, córkę strażnika więziennego, do której natychmiast wybucha gorącym uczuciem i jej jedynej ofiaruje całe swoje serce. Roztargniony młodzieniec w końcu odnajduje sens swojego życia. Piękna i niewinna dziewczyna również nie pozostaje obojętna wobec del Dongo, ale czy ich miłość ma jakiekolwiek szanse w sytuacji, w jakiej się odnaleźli? Czy duchowny ma prawo kochać poza Bogiem kobietę? Jak zareaguje na to księżna Sanseverina, namiętnie wzdychająca do swojego siostrzeńca? A przede wszystkim: co stanie się z Fabrycym, tkwiącym w niewoli? Czy zdoła uniknąć śmierci, która czyha na niego z wszystkich czterech rogów jego małej celi?

Kochanek częściej myśli o tym, aby dotrzeć do ukochanej, niż mąż o tym, aby pilnować żony.

Zapewniam Was, że na tym nie koniec. Wręcz przeciwnie – od tego momentu zaczyna się najlepszy moment powieści – wszystkie intrygi, romanse, schadzki, knucie i psucie planów, zbrodnie, mniejsze i większe grzeszki właśnie teraz znajdują swój początek.
Nie wiem, dlaczego „Pustelnia Parmeńska” spotkała się z tak wielką dezaprobatą wśród czytelników, skoro to jedyny doceniony za życia utwór Stendhala! Sam Balzac w paryskiej prasie bardzo entuzjastycznie go zrecenzował, nie szczędząc pochwał koledze po fachu.
Stendhal cudownie plecie burzliwą historię miłości pomiędzy Fabrycym, księżną, a Bogu winną i najbardziej w tym wszystkim pokrzywdzoną Klelią. Całą opowieść oplata barwnym klimatem XIX wieku, charakterystycznym dla Włoch powiewem szaleństwa i wyniosłości –  jak skomentował Tadeusz Boy-Żeleński:  Włochy to jedyny kraj, w którym posiew napoleoński nie poszedł na marne. To rzecz bardzo podobna do „Czerwonego i Czarnego”, opierająca się w zasadzie na tym samym schemacie, konstrukcji, ale czy to nie jest właśnie jej zaletą? Widać pewne upodobania autora, można też dostrzec wątki autobiograficzne (przyłączenie si do armii Napoleona), a to tylko wzbogaca powieść.
To nie jest zwykły romans – to pikantna lektura, nie szczędząca nam szczerości o tym, jak wyglądało życie dwa stulecia wcześniej. To pełna szczegółów analiza uroczego świata, którego już dawno nie ma.

Sztuka epistolarna jest w dzisiejszych czasach na wymarciu. Świat i rozwój technologii pchnął nas ku temu, aby pisać szybkie i krótkie wiadomości, a formę korespondencji całkowicie zdominowały wszelkiego rodzaju chaty, komunikatory internetowe i e-maile. Jak wielu z nas pisze jeszcze tradycyjne listy? Pochyla się nad każdym pięknie zapisanym słowem, płacze, śmieje się, dołącza do szarej papeterii swoje fotografie, aby nie pozwolić czasowi zatrzeć o sobie pamięci? Jak wielu z nas może pochwalić się pokaźnym stosikiem białych kopert w górnej szufladzie swojego biurka? Jak wiele wspomnień i osób się przez nie przewija?
Tove Jansson kochała pisać listy i robiła to przez całe życie. Pisała do rodziny, przyjaciół, miłości swojego życia, wydawców „Muminków”, a nawet własnoręcznie odpisywała swoim fanom, często ozdabiając wiadomości swoimi rysunkami. Mówi się, że jej dorobek epistolarny liczy sobie jakieś sto tysięcy listów… „Listy Tove Jansson” opracowane przez Boel Westin i Helen Swensson to zbiór ponad stu sześćdziesięciu listów z ponad setek, które napisała.

Każdy ze zbiorów opatrzony jest tytułem, który stanowi cudowną kwintesencję całości korespondencji. Pierwsze zbiory: Tak więc zastanawiam się nad przyszłością i Myślę o Was cały czas przeznaczone są do najbliższych. Chociaż zwraca się w nich do całej rodziny, to najczęściej do Sigme tytułuje listy, co podkreśla niesamowicie bliskie stosunki, które łączą córkę i matkę, dwie bliźniacze dusze. Względem zachowania w książce porządku chronologicznego na początku ukazuje nam się obraz bardzo młodej dziewczyny, świeżo upieczonej absolwentki szkoły średniej, dopiero później poznajemy Tove starszą, dojrzalszą, bardziej doświadczoną. Z jej pierwszych listów bije swoista aura młodości i charakterystyczna temu radość. Tove jest ambitna i pomimo swojego młodego wieku wytrwale dąży do celu. W listach do rodziców opisuje zawirowania związane ze wyższymi uczelniami, ich wyborem i zmienianiem. Skupia się na relacjach z mistrzami, od których czerpie wiedzę, rozwleka się nad pięknem Paryża i tradycyjnie pyta o to, co słychać w domu, oczekuje wieści z tej drugiej strony, których niestety nie poznajemy, bo listy Tove zawsze pozostają bez odpowiedzi, dzięki czemu czyta się je niczym swoistą autobiografię czy pamiętnik.
Przyznam, że późniejsze zbiory listów, które ukazują Tove jako początkującą artystkę, młodą kobietę, próbującą odnaleźć się w wielkim świecie sztuki i miłości bardziej mi się spodobały. Tove dojrzewała poprzez podróże, o których pisze w listach do przyjaciółki, Evy Konikoff. Dzięki temu możemy dowiedzieć się jak wyglądały Włochy pod panowaniem Mussoliniego, jak barwny i cudowny okazał się dla Tove Rzym, jak deszczowa Florencja, a jak słonecznie powitał ją Neapol, w którym się zakochała. Wiele jej listów naznacza cenzura, Tove zresztą wspomina o tym, jak trzeba uważać na to, co się pisze w nazistowskich Niemczech.

Autorka wielokrotnie skupia się na swoim życiu miłosnym, uczuciach do mężczyzn, zanim jeszcze przeszła na stronę „duchów”. W jednym z listów do Evy Konikoff pisze tak:

Wróciło do mnie wszystko, co sprawia, że nie chcę wyjść za mąż, wszyscy mężczyźni, których przejrzałam i którymi gardzę – presja Faffana w domu – cały ten męski świat lojalnie trzymający się razem i chroniący piedestał przywilejów, upiększanie męskich słabości w tylu nietykalnych sloganach, niekonsekwencjach i bezwzględność w całym tym cechu chłopców, którzy bronią swojej pozycji, nie zważając na niuanse, i od rana do wieczora opiewają swoje zasługi. Nie mam pieniędzy ani czasu, ani ochoty wychodzić za mąż! Nie zdążę podziwiać i pocieszać, i udawać, że to nie kulisy! Żal mi ich, tak – lubię mężczyzn – ale nie chcę oddawać swojego życia przedstawieniu, które przejrzałam na wylot. Widzę, jak Faffan, najbardziej bezradny, najbardziej krótkowzroczny, tyranizuje cały dom, widzę, że Ham jest nieszczęśliwa, bo zawsze mówiła „tak”, wygładzała, wyrzekała się, zrezygnowała z własnego życia, niczego nie dostając w zamian, tylko dzieci, które zabije wojna mężczyzn albo które zamieni w zgorzkniałych ludzi pełnych złych emocji.

Niemalże przez całe listy do przyjaciółek i kochanek Tove wspomina o Faffanie, co, przyznam, najbardziej mnie w tym zbiorze korespondencji fascynowało. Ojciec nieraz jawi się dla niej jako mit artysty, legenda, bóstwo, z drugiej strony przez tą swoją wyjątkowość jest od niej oddalony. Tove wspomina o presji Faffana w domu, nie chcąc wychodzić za mąż, biorąc ojca za wzór „prawdziwego” czy „typowego” mężczyzny, dostrzegając jego cechy w swoich kochankach i przyjaciołach. Postać ojca jest wyraźna i wyczuwalna niemalże na każdej stronie. Tove jest z nim blisko, ale jednocześnie przez całą wielkość jego postaci wzajemnie się od siebie oddalają. Taką relację można już zauważyć w „Córce rzeźbiarza”, gdzie obraz jest jednak nieco inny, bo widziany oczami dziecka, nie dorosłej kobiety. W innym miejscu autorka żali się przyjaciółce, że musi chować swoją korespondencję, aby Victor jej nie przejrzał, co z pewnością doprowadziłoby do kolejnej kłótni. W ich stosunkach pojawiało się wiele nici nieporozumień, związanymi z proniemieckimi, antykomunistycznymi poglądami Victora, który niejednokrotnie nie krył swojej awersji wobec Żydów, co doprowadzało córkę do pasji. Mówi też o ostatecznym przełomie w ich relacjach:

31.I.42 Nadszedł wielki „krach”, którego się obawiałam i na który czekałam przez kilka lat. Tym razem to ostateczne. Faffan i ja powiedzieliśmy sobie, że się nienawidzimy. Jest mi strasznie szkoda Ham. Ale nie odczuwam winy ani smutku, nic. Czuję się jak kamień. Przyjemnie byłoby nie musieć żyć, ale człowiek i tak idzie dalej (…)

Z drugiej strony wciąż jest dla niej „tym” Faffanem, wiecznym chłopcem, który nigdy nie powinien dorastać. Tove z zaskoczeniem odkrywa, że jego zawsze brązowa grzywa nagle posiwiała, chociaż tak nie powinno być, po „pomimo swoich lat wciąż jest chłopcem”. Niewyobrażalna staje się myśl o śmierci, która w końcu każdego ze sobą zabierze, nawet Faffana. Ich relacje są niczym morze – czasem fale są bardzo niskie i przyjazne, ale zdarzają się i sztormy, które powodują wiele zniszczeń, wiele razy nieodwracalnych.
W listach do Evy Konikoff Tove Jansson opisuje też swój pierwszy romans z kobietą i przejście na stronę duchów. Chociaż przyjaciółka nie popiera ją w jej wyborze, Tove ma w osobie Evy wierną powierniczkę, której może zwierzyć się z każdego problemu. Z początku nie czuje się „całkowicie lesbijką”, bo na miejscu Vi (jej pierwszej kochanki) nie mogłaby pojawić się inna kobieta. Tove czuje, że jej stosunek do mężczyzn nawet się polepszył, wszystko stało się łatwiejsze, radośniejsze, bez towarzyszącego stale napięcia. W listach do Viviki Bandler szczerze i otwarcie wyznaje swoją miłość, pisząc:

Zabrałaś moją miłość do Atosa – ale dałaś inne rzeczy, które dopiero teraz zauważam i dziwię się im. Już się go nie obawiam. Mój respekt wobec niego jest oczywiście naturalny, zawsze odczuwam go wobec osób przewyższających mnie intelektualnie, ale moje poczucie własnej wartości i spokój z nim związany wzrosły. Po prostu jest tak, że artysta myśli inaczej, możliwe, że obrazami. Wyraża się w barwach, nie w Słowach. Zaczęłam się wypowiadać bez przytłaczającej obawy przed blamażem, nie wysilam się na uduchowienie, jestem tylko sobą. Tym samym mamy sobie do powiedzenia więcej niż wcześniej, mamy więcej powodów do śmiechu, do przemyślenia. Być może to przyjaźń w najlepszym wydaniu. Erotyka ma teraz takie małe znaczenie. Jakbym spała. Nic nie czuję i nawet nie tęsknię za tym. Wprawdzie to częste, gdy jest się zanurzonym w jakiejś dużej pracy, ale to coś więcej. Moje serce jest z Tobą, a nigdy nie potrafiłam kochać bez niego.

Przed listami do Viviki Bandler pojawia się jednak cały zbiór pięknych i poetyckich listów do jej cudnego filozofa – Atosa Wirtanena: Widzę jak pomysły rosną niczym drzewa prosto przez Ciebie.
W końcu na ścieżce swojego życia Tove poznaje swoją największą miłość, której poświęcony jest cudowny zbiór Czy naprawdę wiemy, jakie jesteśmy szczęśliwe…? To niezwykłe listy, nasycone ciepłej i spokojem, w który wkradają się sytuacje życia codziennego – nieporozumienia, spory, tęsknota, rozstania czy inni ludzie, którzy zakłócają ich słodką idyllę.
Są jeszcze w tej książce kolejne trzy zbiory: do przyjaciółki, matki oraz wydawcy i przyjaciela zarazem.

Życie Tove Jansson cały czas jawi się tak samo fascynujące i niezwykłe. Jej otwartość, wrażliwość na świat, a zarazem szczerość i cały strzęp prywatnego życia, które nam odsłania zapierają dech w piersiach, czarują czytelnika aż do ostatniego słowa. Szymon Kloska stwierdził, że Tove jest wciąż za mało – mamy Muminki, komiksy, opowiadania, powieści, listy, a nam wciąż jest mało. To prawda, Tove wiecznie brakuje, dlatego też w tym wpisie, którego nie chcę nazywać recenzją, bardziej szczegółowo omówiłam Wam zawartość tej książki. To pełen liryzmu zbiór kawałów życia wyjątkowej Finki, który składa się na nią całą. To świetna, bardzo drobiazgowa i ciekawa książka o życiu i twórczości tej niesamowitej kobiety.
A, no i zapomniałabym dodać, że całość uzupełniona jest wyjątkowymi fotografiami. Naprawdę wyjątkowo piękna pozycja, niemalże obowiązkowa, dla każdego poszukiwacza wrażliwości i niezwykłości.