Sztuka epistolarna jest w dzisiejszych czasach na wymarciu. Świat i rozwój technologii pchnął nas ku temu, aby pisać szybkie i krótkie wiadomości, a formę korespondencji całkowicie zdominowały wszelkiego rodzaju chaty, komunikatory internetowe i e-maile. Jak wielu z nas pisze jeszcze tradycyjne listy? Pochyla się nad każdym pięknie zapisanym słowem, płacze, śmieje się, dołącza do szarej papeterii swoje fotografie, aby nie pozwolić czasowi zatrzeć o sobie pamięci? Jak wielu z nas może pochwalić się pokaźnym stosikiem białych kopert w górnej szufladzie swojego biurka? Jak wiele wspomnień i osób się przez nie przewija?
Tove Jansson kochała pisać listy i robiła to przez całe życie. Pisała do rodziny, przyjaciół, miłości swojego życia, wydawców „Muminków”, a nawet własnoręcznie odpisywała swoim fanom, często ozdabiając wiadomości swoimi rysunkami. Mówi się, że jej dorobek epistolarny liczy sobie jakieś sto tysięcy listów… „Listy Tove Jansson” opracowane przez Boel Westin i Helen Swensson to zbiór ponad stu sześćdziesięciu listów z ponad setek, które napisała.

Każdy ze zbiorów opatrzony jest tytułem, który stanowi cudowną kwintesencję całości korespondencji. Pierwsze zbiory: Tak więc zastanawiam się nad przyszłością i Myślę o Was cały czas przeznaczone są do najbliższych. Chociaż zwraca się w nich do całej rodziny, to najczęściej do Sigme tytułuje listy, co podkreśla niesamowicie bliskie stosunki, które łączą córkę i matkę, dwie bliźniacze dusze. Względem zachowania w książce porządku chronologicznego na początku ukazuje nam się obraz bardzo młodej dziewczyny, świeżo upieczonej absolwentki szkoły średniej, dopiero później poznajemy Tove starszą, dojrzalszą, bardziej doświadczoną. Z jej pierwszych listów bije swoista aura młodości i charakterystyczna temu radość. Tove jest ambitna i pomimo swojego młodego wieku wytrwale dąży do celu. W listach do rodziców opisuje zawirowania związane ze wyższymi uczelniami, ich wyborem i zmienianiem. Skupia się na relacjach z mistrzami, od których czerpie wiedzę, rozwleka się nad pięknem Paryża i tradycyjnie pyta o to, co słychać w domu, oczekuje wieści z tej drugiej strony, których niestety nie poznajemy, bo listy Tove zawsze pozostają bez odpowiedzi, dzięki czemu czyta się je niczym swoistą autobiografię czy pamiętnik.
Przyznam, że późniejsze zbiory listów, które ukazują Tove jako początkującą artystkę, młodą kobietę, próbującą odnaleźć się w wielkim świecie sztuki i miłości bardziej mi się spodobały. Tove dojrzewała poprzez podróże, o których pisze w listach do przyjaciółki, Evy Konikoff. Dzięki temu możemy dowiedzieć się jak wyglądały Włochy pod panowaniem Mussoliniego, jak barwny i cudowny okazał się dla Tove Rzym, jak deszczowa Florencja, a jak słonecznie powitał ją Neapol, w którym się zakochała. Wiele jej listów naznacza cenzura, Tove zresztą wspomina o tym, jak trzeba uważać na to, co się pisze w nazistowskich Niemczech.

Autorka wielokrotnie skupia się na swoim życiu miłosnym, uczuciach do mężczyzn, zanim jeszcze przeszła na stronę „duchów”. W jednym z listów do Evy Konikoff pisze tak:

Wróciło do mnie wszystko, co sprawia, że nie chcę wyjść za mąż, wszyscy mężczyźni, których przejrzałam i którymi gardzę – presja Faffana w domu – cały ten męski świat lojalnie trzymający się razem i chroniący piedestał przywilejów, upiększanie męskich słabości w tylu nietykalnych sloganach, niekonsekwencjach i bezwzględność w całym tym cechu chłopców, którzy bronią swojej pozycji, nie zważając na niuanse, i od rana do wieczora opiewają swoje zasługi. Nie mam pieniędzy ani czasu, ani ochoty wychodzić za mąż! Nie zdążę podziwiać i pocieszać, i udawać, że to nie kulisy! Żal mi ich, tak – lubię mężczyzn – ale nie chcę oddawać swojego życia przedstawieniu, które przejrzałam na wylot. Widzę, jak Faffan, najbardziej bezradny, najbardziej krótkowzroczny, tyranizuje cały dom, widzę, że Ham jest nieszczęśliwa, bo zawsze mówiła „tak”, wygładzała, wyrzekała się, zrezygnowała z własnego życia, niczego nie dostając w zamian, tylko dzieci, które zabije wojna mężczyzn albo które zamieni w zgorzkniałych ludzi pełnych złych emocji.

Niemalże przez całe listy do przyjaciółek i kochanek Tove wspomina o Faffanie, co, przyznam, najbardziej mnie w tym zbiorze korespondencji fascynowało. Ojciec nieraz jawi się dla niej jako mit artysty, legenda, bóstwo, z drugiej strony przez tą swoją wyjątkowość jest od niej oddalony. Tove wspomina o presji Faffana w domu, nie chcąc wychodzić za mąż, biorąc ojca za wzór „prawdziwego” czy „typowego” mężczyzny, dostrzegając jego cechy w swoich kochankach i przyjaciołach. Postać ojca jest wyraźna i wyczuwalna niemalże na każdej stronie. Tove jest z nim blisko, ale jednocześnie przez całą wielkość jego postaci wzajemnie się od siebie oddalają. Taką relację można już zauważyć w „Córce rzeźbiarza”, gdzie obraz jest jednak nieco inny, bo widziany oczami dziecka, nie dorosłej kobiety. W innym miejscu autorka żali się przyjaciółce, że musi chować swoją korespondencję, aby Victor jej nie przejrzał, co z pewnością doprowadziłoby do kolejnej kłótni. W ich stosunkach pojawiało się wiele nici nieporozumień, związanymi z proniemieckimi, antykomunistycznymi poglądami Victora, który niejednokrotnie nie krył swojej awersji wobec Żydów, co doprowadzało córkę do pasji. Mówi też o ostatecznym przełomie w ich relacjach:

31.I.42 Nadszedł wielki „krach”, którego się obawiałam i na który czekałam przez kilka lat. Tym razem to ostateczne. Faffan i ja powiedzieliśmy sobie, że się nienawidzimy. Jest mi strasznie szkoda Ham. Ale nie odczuwam winy ani smutku, nic. Czuję się jak kamień. Przyjemnie byłoby nie musieć żyć, ale człowiek i tak idzie dalej (…)

Z drugiej strony wciąż jest dla niej „tym” Faffanem, wiecznym chłopcem, który nigdy nie powinien dorastać. Tove z zaskoczeniem odkrywa, że jego zawsze brązowa grzywa nagle posiwiała, chociaż tak nie powinno być, po „pomimo swoich lat wciąż jest chłopcem”. Niewyobrażalna staje się myśl o śmierci, która w końcu każdego ze sobą zabierze, nawet Faffana. Ich relacje są niczym morze – czasem fale są bardzo niskie i przyjazne, ale zdarzają się i sztormy, które powodują wiele zniszczeń, wiele razy nieodwracalnych.
W listach do Evy Konikoff Tove Jansson opisuje też swój pierwszy romans z kobietą i przejście na stronę duchów. Chociaż przyjaciółka nie popiera ją w jej wyborze, Tove ma w osobie Evy wierną powierniczkę, której może zwierzyć się z każdego problemu. Z początku nie czuje się „całkowicie lesbijką”, bo na miejscu Vi (jej pierwszej kochanki) nie mogłaby pojawić się inna kobieta. Tove czuje, że jej stosunek do mężczyzn nawet się polepszył, wszystko stało się łatwiejsze, radośniejsze, bez towarzyszącego stale napięcia. W listach do Viviki Bandler szczerze i otwarcie wyznaje swoją miłość, pisząc:

Zabrałaś moją miłość do Atosa – ale dałaś inne rzeczy, które dopiero teraz zauważam i dziwię się im. Już się go nie obawiam. Mój respekt wobec niego jest oczywiście naturalny, zawsze odczuwam go wobec osób przewyższających mnie intelektualnie, ale moje poczucie własnej wartości i spokój z nim związany wzrosły. Po prostu jest tak, że artysta myśli inaczej, możliwe, że obrazami. Wyraża się w barwach, nie w Słowach. Zaczęłam się wypowiadać bez przytłaczającej obawy przed blamażem, nie wysilam się na uduchowienie, jestem tylko sobą. Tym samym mamy sobie do powiedzenia więcej niż wcześniej, mamy więcej powodów do śmiechu, do przemyślenia. Być może to przyjaźń w najlepszym wydaniu. Erotyka ma teraz takie małe znaczenie. Jakbym spała. Nic nie czuję i nawet nie tęsknię za tym. Wprawdzie to częste, gdy jest się zanurzonym w jakiejś dużej pracy, ale to coś więcej. Moje serce jest z Tobą, a nigdy nie potrafiłam kochać bez niego.

Przed listami do Viviki Bandler pojawia się jednak cały zbiór pięknych i poetyckich listów do jej cudnego filozofa – Atosa Wirtanena: Widzę jak pomysły rosną niczym drzewa prosto przez Ciebie.
W końcu na ścieżce swojego życia Tove poznaje swoją największą miłość, której poświęcony jest cudowny zbiór Czy naprawdę wiemy, jakie jesteśmy szczęśliwe…? To niezwykłe listy, nasycone ciepłej i spokojem, w który wkradają się sytuacje życia codziennego – nieporozumienia, spory, tęsknota, rozstania czy inni ludzie, którzy zakłócają ich słodką idyllę.
Są jeszcze w tej książce kolejne trzy zbiory: do przyjaciółki, matki oraz wydawcy i przyjaciela zarazem.

Życie Tove Jansson cały czas jawi się tak samo fascynujące i niezwykłe. Jej otwartość, wrażliwość na świat, a zarazem szczerość i cały strzęp prywatnego życia, które nam odsłania zapierają dech w piersiach, czarują czytelnika aż do ostatniego słowa. Szymon Kloska stwierdził, że Tove jest wciąż za mało – mamy Muminki, komiksy, opowiadania, powieści, listy, a nam wciąż jest mało. To prawda, Tove wiecznie brakuje, dlatego też w tym wpisie, którego nie chcę nazywać recenzją, bardziej szczegółowo omówiłam Wam zawartość tej książki. To pełen liryzmu zbiór kawałów życia wyjątkowej Finki, który składa się na nią całą. To świetna, bardzo drobiazgowa i ciekawa książka o życiu i twórczości tej niesamowitej kobiety.
A, no i zapomniałabym dodać, że całość uzupełniona jest wyjątkowymi fotografiami. Naprawdę wyjątkowo piękna pozycja, niemalże obowiązkowa, dla każdego poszukiwacza wrażliwości i niezwykłości.

„Uznałem, że wolałabyś mieć żywego osła niż martwego lwa” – tymi słowami Ernest Shakelton wyjaśnił żonie dlaczego nie udało mu się dotrzeć na Antarktydę, chociaż znalazł się najdalej na południe, a od celu wyprawy dzieliło go zaledwie sto pięćdziesiąt sześć kilometrów. Nie był jednak jedyny. O ich względy – bo mowa tu zarówno o dalekiej Północy, jak i Południu – zabiegali mężczyźni z całego świata. Niczym najpiękniejsze i najpowabniejsze kobiety każdy chciał je nie tylko zobaczyć, ale i zdobyć, a liczyło się przede wszystkim to, aby być zawsze o krok lub dwa przed rywalem. Wielu przez nie poległo, mrąc po drodze z głodu czy z zimna, opuszczając piękny świat w najdziwniejszym miejscu na ziemi, gdzie władzę sprawują zwierzęta, chłodne wody i strzeliste lodowce. Wielu przekroczyło swoje własne granice, posuwając się do skrajności – przypadki kanibalizmu, kiedy to nogę swojego przyjaciela zjadało się jako kanapkę podczas wyczerpującego marszu do celu, czy homoseksualizmu, tej niezaspokojonej i zwierzęcej żądzy bliskości z drugą osobą, nie są jedynymi rzeczami, które TAM się przydarzyły. Co jeszcze skrywają za swoimi lodowcami Arktyka i Antarktyda? Jaką prawdę o człowieku noszą w sobie ponad sześciuset kilogramowe serca wielorybów i zawsze czujne oczy niedźwiedzi polarnych?

Chociaż upały go męczą, a zimno odpręża, to nie zamiłowanie do chłodu było głównym powodem wybrania białych rejonów za miejsce swojej pracy. Na początku była miłość do „zwierzołków” – tych mniejszych, jak apodyktyczny wróbel Kuba, i większych, jak poddany Kubie pies Bilbo. Dopiero na studiach Mikołaj Golachowski, autor książki „Czochrałem antarktycznego słonia” zaczął rozmyślać o wyjeździe w arktyczne strony. I dopiero tam odnalazł naprawdę siebie, choć nie wiadomo, czy kiedykolwiek by tam trafił, gdyby nie zabrakło etatów na Uniwersytecie Warszawskim.
Kiedy po raz pierwszy dotarł na Antarktykę, oczarowało go jej piękno. Ufne zwierzęta wylegiwały się tuż przy przechadzających się obok ludziach i tylko patrzyły z zainteresowaniem. Po dwóch tygodniach chciał uciekać, kiedy wiatr silniejszy od huraganu Katrina porwał w powietrze pingwiny i… dach stacji badawczej im. Henryka Arctowskiego. Kolejnym problemem okazały się słonie morskie, z których to za pomocą specjalnej szczotki do czochrania miał pobrać materiał DNA do badań – jako że te z reguły niegroźne zwierzęta na lądzie widzą słabo, wyprostowanego człowieka mogłyby wziąć za napastnika czy rywala, czołgającego się zaś za obiekt do… zgwałcenia. Bo słonie morskie dzielą się właściwie na dwa rodzaje – są samce, które w swoim haremie mają aż po sto samic, ale bywają też sprytniejsi, którzy zamiast walczyć o partnerki, gwałcą je po kryjomu.
Pingwiny, chociaż przesłodkie i przeurocze, też mają swoje za uszami, tak samo jak brutalne petrele, czy mające najsmutniejsze dzieciństwo na świecie pochwodzioby (jeżeli kiedyś będzie Wam z jakiegoś powodu smutno, przypomnijcie sobie o tych ptakach!).

Ponieważ lubię chłód, kiedy we czterech ułożyliśmy się w namiocie, zająłem jedną ze skrajnych pozycji. Już się położyliśmy, już słyszałem pochrapywanie współtowarzyszy i sam zasypiałem, gdy nagle poczułem, że ktoś się do mnie przytula! I nie był to żaden z osamotnionych i rozdartych polarnymi tęsknotami kolegów. Przytulało się coś z zewnątrz – i miało długość mojego ciała. Tak oto spędziłem noc z dużym samcem uchatki, który postanowił schronić się przy naszym namiocie i podzielić ze mną ciepłem. Rano, gdy wstałem, spojrzałem mu w oczy i obaj zdecydowaliśmy, że zachowamy ten incydent dla siebie. Nigdy więcej się nie spotkaliśmy i nie piszemy do siebie, ale do tej pory czasem go wspominam.

Opowieści o „zwierzołkach”, mimo że interesujące, często zabawne, a przede wszystkim pouczające, nie stanowią jednak najobszerniejszej części książki. Pozostałości osad wielorybniczych, kilkudziesięciometrowych zbiorników na olej z ich wątrób i ogromne, już naznaczone upływem czasu rury są okropnym świadectwem ludzkiej chciwości i próżności. I chociaż na początku był strach, przed większymi od ich statków, wylegującymi się w morzu potworami morskimi, nic nie tłumaczy bezsensownych i krwawych rzezi, których nasz gatunek dopuścił się względem tej najpiękniejszej z natur. To właśnie na ten problem – bezustannej ludzkiej ingerencji w środowisko –  autor książki zwraca największą uwagę. W tak delikatnym i surowym arktycznym klimacie ważne jest, aby szczególnie uważać na swoje czyny, bo nawet jeden nierozważny gest może być bolesny, o ile nie śmiertelny dla flory i fauny Północy i Południa.

Oprócz zabawnych i wzruszających sytuacji, były też te przepełnione momentami grozy. Ilekroć jechał na stację, zawsze tracił jednego z kolegów, ale nigdy z winy zwierząt. Powód był zawsze ten sam – w pewnym momencie ludzie poczuli się zbyt pewnie, zapomnieli, że koniec końców, to natura rozdaje karty, a my jesteśmy tylko jej gośćmi i jedyne co możemy zrobić, to łaskawie zgodzić się na jej reguły gry. Również i sam autor książki znalazł się oko w oko ze śmiercią. Kiedy wpadał do szczeliny lodowca pomyślał tylko o jednym – aby umrzeć szybko. Miał jednak szczęście i wyszedł z tej niebezpiecznej sytuacji zdrów jak ryba.
Trzeba pamiętać, że taka praca to też ogromne wyrzeczenie i ciężka próba charakteru. Kiedy ocean zamarza, nie ma sposobu, aby powrócić do domu. Mikołaj Golachowski sam doświadczył tej bolesnej rozłąki kiedy dowiedział się, że jego mama od dłuższego czasu choruje na nowotwór i pozostało jej raptem kilka miesięcy…

„Czochrałem antarktycznego słonia” to opowieść o najbardziej tajemniczej, najbardziej zaskakującej i najpiękniejszej krainie, jaka znajduje się na ziemi. Jako ekolog, biolog, doktor nauk przyrodniczych, a także podróżnik i przewodnik, Mikołaj Golachowski regularnie odwiedza Arktykę i Antarktydę, coraz więcej obcując z naturą, coraz lepiej ją rozumiejąc. Jego książki to świadectwa piękna, których wielu „zwyczajnych” ludzi nie jest w stanie doświadczyć. Aż ciężko pomyśleć, że w naszym małym świecie istnieje jeszcze miejsce, w którym zwierzęta nie boją się ludzi, a i ludzie (poza skrajnymi przypadkami), nie mają powodów, by bać się ich.
To nie tylko opowieść o białej Arktyce i Antarktyce, które w końcu zdobyte przez człowieka stały się zapomniane, bo dziś o wiele bardziej w cenie jest słoneczna Hiszpania czy tłoczny Egipt, ale przede wszystkim klimatyczna opowieść o historii ludzi i zwierząt. To poradnik dla pasjonujących się islandzką kulturą, jak i śmiałych czytelników, którzy spragnieni są wiedzy o odkryciach geograficznych. To spora dawka nie zawsze dobrej, ale prawdziwej historii, zapomnianych, wypartych przez Europejczyków kultur i najprawdziwsze, najprostsze życie najcudowniejszych zwierząt.
Co najbardziej podobało mi się podczas lektury, to obok bogatego w piękne zdjęcia wydania, osobiste opowieści Mikołaja, który dzieli się swoimi wrażeniami nie tylko na temat dwóch najbardziej skrajnych kontynentów na świecie, ale swojego pobytu w tundrze, w Kanadzie, Grendlandii, Islandi czy krajach Ameryki Południowej.
Chociaż Mikołaj powiedział, że jedyne czego pragnie, abyśmy po przeczytaniu jego książki zapamiętali jest to, że nigdy żaden niedźwiedź nie zjadł pingwina, bo dzieli ich od siebie cały świat (wszak pingwiny mieszkają na południu, a białe misie na północy), myślę, że wyniesiecie z tej lektury dużo więcej – chęć zmiany świata na lepsze.

* Zdjęcia są własnością autora i pochodzą ze strony wydawnictwa

Wydawana przez wydawnictwo Prószyński i Spółka seria książek dla najmłodszych – „Wielcy i sławni” – przedstawia pasjonujące historie wybitnych naukowców, odkrywców, wynalazców, artystów czy najpotężniejszych umysłów. Poprzez czytanie ciekawych opowieści, urozmaiconych pięknymi rysunkami dzieciaki w ciekawy sposób mogą chłonąć wiedzę, nie zasypiając z nudy nad plikiem kartek pełnych dat i suchych informacji.
Chcesz wyruszyć razem ze swoją pociechą w fascynującą podróż do świata renesansu, wielkiej sztuki i najpiękniejszych obrazów? Nic prostszego, wystarczy przeczytać „Kim był Leonardo da Vinci?”.

Niektórzy są bardzo utalentowani… ale nikt nie może równać się z Leonardem da Vinci. W jego epoce nie brakowało geniuszy. Leonardo jednak wyróżniał się wśród nich…

Na początku czytelnik ma okazję zaprzyjaźnić się z małym chłopcem, utalentowanym chłopcem, podróżować z nim do krainy dorastania, szanować i doceniać jako dorosłego, aż w końcu podziwiać jako staruszka i wybitnego artystę. Leonardo może stać się więc przyjacielem, mentorem, wzorem do naśladowania, idolem.
Autorka opisuje życie wielkiego geniusza od trudnego i dość samotnego dzieciństwa, poprzez rozkwit jego kariery, aż po późną starość i w końcu śmierć. Nie jest to jednak opis banalny, a bogaty w wiele ciekawostek dotyczących życia wielkiego geniusza, twórczości i dzieł, nad którymi  pracował, a których niejednokrotnie nigdy nie dokończył. Poza ciekawostkami, uzupełniającymi je rysunkami i kawałkiem renesansowej historii, znajdziecie tutaj również mnóstwo cytatów z dziennika Leonarda, których nie powstydziłby się nawet wybitny znawca twórczości da Vinciego, które udowadniają nam, że ten myślą wyprzedził swoją epokę aż o kilkaset lat. Zdecydowanie ciekawe dla dzieci może okazać się to, że niektóre pomysły, na które wpadł Leonardo zostały zrealizowane dopiero w XVII wieku! Jest tutaj też mnóstwo rozważań na temat pochodzenia „Mona Lisy” czy „Damy z Łasiczką”. Trafnie opisana jest rywalizacja pomiędzy Leonardem a Michałem Aniołem, nocne eskapady Leonarda w celu poznania fizjologii ludzi i zwierząt, jego próby stworzenia encyklopedii, i wiele, wiele innych… Pojawiają się również rozdziały uzupełniające, które pokazują czytelnikowi kawałek renesansowego świata: jak robiło się farby, skąd pozyskiwano barwniki, dlaczego freski Leonarda były mało wytrzymałe i odporne na warunki atmosferyczne, jakie cechy posiadał człowiek renesansu, jak wyglądała „drabina” kariery w pracowni artystycznej. Na ostatnich kartach książki zapisane są daty i najważniejsze wydarzenia z życia Leonarda.

„Kim jest Leonardo da Vinci?” to świetnie przedstawiona historia życia wielkiego malarza, rysownika, inżyniera, biologa, wynalazcy i miłośnika muzyki. To krótka, ale niesamowicie wciągająca książka, kompendium wiedzy i przede wszystkim dobra zabawa. Treść książki bardzo szybko zapada w pamięć, co jest tym bardziej ważne dla młodego, otwartego na świat czytelnika. Rozdziały są poukładane w taki sposób, że w dowolnej chwili książkę można odłożyć i wrócić do niej za jakiś moment, nie tracąc nic z lektury. To świetna zachęta do czytania i nauki.

Nazwisko to obok imienia wyraz, który pozwala innym ludziom zidentyfikować nas, który odróżnia nas od innych. Nie ciężko sobie wyobrazić, jak trudne byłoby życie każdego z nas, jeżeli nie posiadalibyśmy nazwiska lub choćby pseudonimu, bo to człony bardzo do siebie podobne i często od siebie zależne. W naszym codziennym życiu pojawia się wiele osób noszących to samo imię. Jak w świecie bez nazwisk i przezwisk wytłumaczyć komuś, że chodzi o tę, a nie inną Magdę, o tego, a nie tamtego Krzyśka? Z pewnością byłoby to niesamowicie trudne, o ile nawet nie niemożliwe! Nasze nazwiska odgrywają ogromną rolę w naszym życiu, dlatego jestem pewna, że przynajmniej raz zastanawialiście się nad jego pochodzeniem… Jakie ma znaczenie? Skąd się wzięło? Może tworzyliście drzewa genealogiczne i odkryliście, że jakiś daleki Wasz przodek był szewcem, kowalek czy cyrulikiem? Chociaż na pierwszy rzut oka sprawa wcale nie wydaje się skomplikowana, już po chwili okazuje się trudnością spędzającą sen z oczu. A przekonał się o tym Tomek…

Tomek wraz ze swoimi rodzicami – mamą Natalią i tatą Bartkiem –  mieszka w cichym miasteczku położonym pośród lasów i pól. Jakże wielkie przezywa rozczarowanie, kiedy dowiaduje się, że wakacje będzie musiał spędzić w domu z dziadkiem, a nie na plaży w słonecznej i pięknej Chorwacji. Jednak już niedługo po przyjeździe dziadka Antoniego Tomek odkrywa, że dni z nim spędzone nie będą podobne do wszystkich innych… otóż dziadek odkrywa przed Tomkiem świat, w którym żadne słowo nie jest tajemnicą. Jako etymolog uczy go znaczeń słów i pomaga rozszyfrować znaczenie… nazwisk!

– Interesująca jest historia z tym Nowakiem, nawet byś się nie spodziewał. Takie pozornie banalne nazwisko… Chcesz posłuchać? – zaciekawił mnie dziadek. Przesunął się na ławce na tyle, żebym i ja mógł usiąść. – Nazwisko niby proste w wyjaśnieniu, bo pochodzi od kogoś nowego, kto pojawił się gdzieś po raz pierwszy. Na przykład przywędrował z daleka, by się w nowym miejscu osiedlić. Był nowy w obcym sobie środowisku, rozumiesz?
– Spoko, dziadku, ogarniam. To nie jest takie trudne – powiedziałem.
– Widzisz, to ten sam mechanizm. Ale były też inne znaczenia przymiotnika nowy, od których mogły powstać przydomki, a potem nazwiska. Nowym nazywano każdego nowicjusza, czyli ucznia zawodu lub młodego żołnierza. Albo takiego bystrzaka, który bez przerwy wymyślał coś nowego lub popierał czyjeś nowe pomysły. Nowakiem zwano kogoś, kto się dopiero czegoś dorobił albo uzyskał jakieś stanowisko (…)
Duży i ważny udział w opisywanych wydarzeniach ma też sąsiadka i najlepsza koleżanka Tomka, Basia, oraz kapryśny i niegrzeczny kolega z klasy, Olo. Również i ich dziadek Antoni uczy zasad tworzenia nazwisk i metod ich rozszyfrowywania. Wkrótce Tomek będzie miał okazję wykorzystać wiedzę przekazaną mu przez dziadka Antoniego i zrobi to doskonale!

Chociaż to tylko króciutka książka dla dzieci, dowiedziałam się mnóstwa fascynujących rzeczy. Poszczególne znaczenia nazwisk wyjaśnione są przy okazji różnych zdarzeń i perypetii, którym ulegają bohaterowie. To książka cienka, napisana w przystępny sposób, ale pełna fascynujących ciekawostek i niecodziennej wiedzy, którą zdecydowanie warto zdobyć.  Ponadto książka jest uzupełniona ładnymi ilustracjami, które pomagają w szybki sposób przyswoić zdobytą wiedzę i zapamiętać to, co się już przeczytało. To prosty i przyjemny sposób do nauki czegoś nowego.
A jeżeli jeszcze się wahacie, czy przeczytać ją Waszym pociechom, to profesor Jan Miodek z pewnością Was przekona:
Dlatego z satysfakcją i radością witam książkę „Skąd się wzięło moje nazwisko?”, która w przystępny sposób – na tle bardzo interesującej fabuły – odkrywa przed czytelnikiem podstawowe typy nazewnicze funkcjonujące w naszym języku. To zarazem atrakcyjnie podany kawał historii Polski, jej tradycji, kultury i obyczajów, bo związek nazw z tymi obszarami jest przecież oczywisty.

Zazwyczaj pomijam, ewentualnie czytam na samym końcu, te kilka słów, które na wstępie, przed przystąpieniem do czytania chce nam przekazać tłumacz. W nielicznych przypadkach przeczytałam je na początku: tak było z powieściami Jaume Cabré czy Donny Tartt, aż w końcu teraz – Oty Pavla. Jak to się stało, że ten czeski pisarz znalazł się wśród wyjątków? Nie wiem, ale nie chcę nawet myśleć o tym, jak wielki błąd popełniłabym, nie czytając wstępu Andrzeja Czcibora – Piotrowskiego.

Historia Oty Pavla jest niesamowita. Ota, a właściwie Otto Popper, urodził się jako trzeci i najmłodszy syn żydowskiego komiwojażera Leo Poppera. Nowe nazwisko przejęli chyba nie ze względu na solidarność z narodem czeskim czy asymilację, ale po prostu dlatego, że po tylu latach już tak wypadało, po tylu latach bycia Czechem, należało mieć i czeskie nazwisko. W czasie II wojny światowej dwóch starszych braci Oty – Jiří i Hugo – oraz ojciec trafili do obozów koncentracyjnych, pozostawiając Otę samego z matką Herminą. To na niego spadł wtedy trud utrzymania rodziny, zapewnienia strawy na każdy wieczór dla siebie i matki, utrzymania domostwa w dobrym stanie aż do powrotu pozostałych członków rodziny. W 1949 roku kiedy świat powoli zaczynał zmierzać ku lepszemu Pavel został zatrudniony w Czechosłowackim Radiu jako komentator sportowy. Pracę tę załatwił mu przyjaciel jego brata (można by w tym momencie rzec, że to szczęście w nieszczęściu) z obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Ota Pavel pracował również w takich czasopismach jak “Stadion” i “Československý voják”, ciesząc się sławą doskonałego reportera sportowego. Chociaż jego felietony i reportaże ukazywały się w formach książkowych, dopiero w 1964 roku Ota Pavel zyskał sławę pisarza. Kiedy na zimowych igrzyskach olimpijskich w Innsbrucku zapadł na ciężką chorobę psychiczną, w ramach terapii w szpitalu dla psychicznie chorych zalecono mu pisanie. Tam, walcząc z chorobą, która z każdym dniem przybliżała go do nieuchronnej śmierci, powracał na łono natury w rodzinne strony by po raz kolejny łowić ryby wraz z ojcem i braćmi. Swoją walkę z chorobą przegrał w 1973 roku, mając zaledwie 43 lata.

Dostałem pomieszania zmysłów na zimowej olimpiadzie w Innsbrucku. Mózg mi się zaćmił, jakby gdyby spłynęła mgła z Alp. Zobaczyłem pewnego pana jako diabła w całe okazałości, miał rogi, kopyta, sierść i wiekowe spróchniałe zęby. Potem poszedłem w górę nad Innsbruckiem żeby podpalić zabudowania wiejskie. Byłem przekonany, że taka jasność rozproszy mgłę. Wyprowadziłem już krowy i ogiery ze stajni, żeby nie spłonęły, kiedy dopadła mnie austriacka policja. Założyli mi kajdanki i poprowadzili w dolinę. Wymyślałem im, zdarłem z nóg buty i szedłem po śniegu boso jako Chrystus którego prowadzą na krzyż.

“Śmierć pięknych saren” i “Jak spotkałem się z rybami” to dwa tomy opowiadań, w których Ota Pavel powraca do krainy wiecznego dzieciństwa, naznaczonego przez pryzmat wojny i zagłady, która wisi w powietrzu. O ile pierwszy zbiór opowiadań jest dość beztroski, to w drugim wyraźnie wyczuwa się już piętno wojennej katastrofy i jeszcze nie nadchodzącej, ale nieuchronnej schizofrenii, na którą kilka lat później autor zachoruje.
“Śmierć pięknych saren” jest zbiorem opowiadań poświęconych tacie. Ojciec jawi się tutaj niczym postać mityczna, z jednej strony odległa przez tę swoją wielkość i wybitność, ale z drugiej strony będącym przecież na wyciągnięcie ręki, na każdą prośbę i kaprys swojego syna. Leo Popper swoją legendarnością może przypominać postać Jakuba – ojca ze „Sklepów Cynamonowych”, ale pozbawiony jest tej „cudowności” i „magiczności”. W postaci „Popperka” nie ma nic nieziemskiego – ojciec nie ma zwyczaju siadać na karniszu, nie hoduje rajskich ptaków i nie myśli, że sam jest jednym z nich, jest przyziemny, człowieczy, tak samo do innych istot ludzkich podobny, tak samo cielesny, a jednak w oczach syna wrasta do rangi bohatera. To zbiór opowiadań lekkich, nieco ludycznych, które nieraz pozwalają się uśmiechnąć czy nawet roześmiać. Ota Pavel nie naznacza wszystkich stron głębią swojego cierpienia co, o dziwo, jest jeszcze bardziej wymowne, wyraziste i bardziej bolesne. Opowiada o ojcu, który sprzedawał szwedzkie lodówki, o jego ślepym zauroczeniu Panią Irmą i przyjaźnią z wielkim profesorem i malarzem Nechlebą, ot tak od czasu do czasu wspominając o wojnie i bezgranicznym smutku, który ogarnął świat.

A mamusia, drobniutka, jasnowłosa, musiała chodzić pracować na lidickie pola i często wracała zapłakana, bo na grobach z krwi i ciał pomordowanych rosła wysoka gęsta trawa. My o zagładzie Lidic nigdy nie zdołamy zapomnieć, wgryzły się nam w serca jak kleszcz w skórę, kleszcz, który zamiast ząbków i odnóży ma czarną swastykę.

Spodziewałam się, że druga część nie spodoba mi się wcale, ze względu na swoja tematykę. Nigdy ryb nie łowiłam i raczej nie zamierzam, więc co tutaj mogłabym znaleźć dla siebie? O, jak się myliłam! „Jak spotkałem się z rybami” to nie pozbawiony uczuć bestialski opis rybołówstwa, to nie apatyczny opis łowiectwa, a pięknie i malowniczo namalowana kraina, do której na swojej łódce zabiera Ota Pavel czytelnika. To część o ciut bardziej niż ojcu poświęcona braciom, to hołd złożony życiu, to koegzystencja życia i śmierci, walka i współistnienie człowieka z naturą. Z charakterystycznym dla siebie dowcipem autor opisuje dokładnie wyprawy, które przeżył z braćmi, z żoną czy z ojcem, połów złotych węgorzy i walkę o starego, zapomnianego karpia, który dla Oty i matki może być jedynym posiłkiem na kilka dni.

Jeśli chcesz być szczęśliwy godzinę, to się upij. Jeśli chcesz być szczęśliwy trzy dni, to się ożeń. Jeśli chcesz być szczęśliwy całe życie, zostań rybakiem.

Tutaj autor wspomina już o swojej chorobie, jest z nią pogodzony i zamiast zalewać nas smutkiem i bólem, dostarcza nam powodu, aby każdy dzień celebrować, wyłapywać najdrobniejsze chwile i upajać się ich cudownością. Jest to jednak proza, patrząc na jej całokształt, dość tragiczna, bo naznaczona ogromną tragedią, końcem tego cudnego życia.

A później już przez długi czas już w ten sposób z braciszkami nie wypuszczałem się na ryby. Horoskop się sprawdził, pomieszania zmysłów dostałem ja, pięć lat spędziłem w zakładzie dla chorych psychicznie.
Ryb tam nie ma.
Jedynie królowie, cesarze, Napoleony, Chrystusy, Afrodyty, księżne Libusze i Dziewice Orleańskie.

Mariusz Szczygieł powiedział, że to jedna z książek, którą kupuje w horrendalnych ilościach, bo to najbardziej antydepresyjna książka świata. No cóż, muszę trochę racji mu przyznać, ale niestety tylko trochę, bo zupełnie inaczej, jak widać, odebrałam tę książkę. O ile Ota Pavel godzi życie ze śmiercią, pokazuje ich współzależność i współoddziaływanie na siebie, wyłapuje tylko dobre chwile, starając się złych nie wspominać, tak całość tej przepięknej, niesamowicie plastycznej prozy jest przecież smutna. To właśnie tutaj autor wspomina o tragicznych skutkach wojny i spustoszeniach, które w ludzkich sercach poczyniła armia niemiecka, wspomina o wesołych wyprawach na ryby, będąc przecież świadomym swojej choroby, swojego wykluczenia ze społeczeństwa i pozbawienia wolności, będąc skazanym na odejście z tego świata, tak bardzo przezeń kochanego. Chociaż błyskotliwa, z niesamowitym, bardzo swobodnym językiem to literatura, która udowadnia, że nic nie trwa wiecznie, że wszystko ma swój koniec, że żyjemy po to, by umrzeć, a przepowiednie, chociaż najbardziej bzdurne, czasem się sprawdzają.
Jednak przez typowe dla Czechów połączenie słodyczy z goryczą Ota Pavel tworzy literaturę z najwyższej półki, którą można czytać wiele, wiele razy, a wciąż będzie się czuło jej niedosyt. Na rybach jest jak Hrabal, który cieszy się każdym łykiem złotego piwa i spływającą po brodzie gęstą pianą. Pozwala się wzruszyć, roześmiać i głośno zapłakać. Jest absolutnie doskonały. Perfekcyjny w każdym szczególe. Doskonały.

Mamusia wezwała pogotowie. Przyjechali, wzięli go pod ręce. Oświadczyli, że zabiorą do szpitala. Zaczął im wymyślać, a przy furtce wyrwał się im, że niby czegoś zapomniał. Ale nie wrócił się po małe radio tranzystorowe, jakie ludzie zwykle zabierają ze sobą. Kiedyś kazał namalować piękną tabliczkę, z której był dumny. Teraz powiesił ją na furtce, aby każdy mógł przeczytać. Wypisano na niej:
ZARAZ WRACAM.
I już nigdy nie wrócił.

“Kieszonkowy atlas kobiet”, nagrodzony w 2008 roku Paszportem Polityki, to nie tylko pierwsza książka Sylwii Chutnik, z jaką się zetknęłam, ale też jej literacki debiut. A że debiut, to spodziewałam się czegoś lekkiego, delikatnego, powściągliwego, przyjemnego, ale – mówiąc szczerze – niczego specjalnego. Tymczasem dostałam prawdziwą literacką bombę, która postanowiła wybuchnąć tuż po samym otwarciu powieści.

Polskich kobiet nie przyniósł przecież bocian, tylko znaleziono je w siatce. Reklamówce, torbie, woreczku. Noszą te swoje jakby-łożyska ze sobą od urodzin do śmierci.

“Kieszonkowy atlas kobiet”, jak sama nazwa wskazuje jest opowieścią o kobietach – a dokładniej o trzech niewiastach i jednym zniewiaściałym mężczyźnie. Akcja powieści dzieje się na warszawskiej Ochocie, w kamienicy przy ulicy Opaczewskiej. Właśnie ten zwykły budynek i ich wykluczenie ze społeczeństwa, łączą ze sobą czterech bohaterów książki. Są zwyczajni, ale nie tacy jak my, prowadzą swoje zwyczajne życia, w zwyczajnych mieszkaniach, upływają im zwyczajne dni. A jednak nie bylibyśmy zadowoleni, gdyby ktoś taki zamieszkał obok nas. Idąc ulicą, zazwyczaj omijamy ich szerokim łukiem, czasem tylko nieśmiało podnosząc wzrok. To wyrzutki, banici skazani na samotne życie wśród własnych myśli i emocji – niezrozumiali i potępieni.
Czarna Mańka to nieszczęśliwa kobieta, która bardzo pragnie urodzić dziecko. Od młodości każdy dzień spędza na bazarze, przyuczając się do zawodu handlary. Marzy o wielkiej miłości, z pewnością takiej, jaką przeżyła Isaura, wkrótce jednak odkrywa, że coś takiego jak miłość nie istnieje, że to tylko uczucie stworzone na potrzeby filmów. Z fantazji o namiętności ucieka więc w alkohol. Marzy o swoim dzieciątku, ale przecież nie jej jest ono przeznaczone – nie bazarówie, alkoholiczce i, prostolinijnie ujmując, szmacie.
Pani Maria to starsza kobieta, która na pozór wiedzie normalne życie – ogląda telewizję, wychyla się przez parapet, obserwując okolicę, klepie dziesiątki pod nosem. W rzeczywistości jednak zmaga się z demonem silniejszym od siebie – z wojenną przeszłością, która nie daje o sobie zapomnieć. Każdego dnia przeżywa na nowo dramat wojny, coraz bardziej obarczając się winą za śmierć bliskich.
Paniopan Marian też z pozoru wydaje się normalny – no właśnie, z pozoru. Tu eklereczki, pączusie, serniczki upiecze dla sąsiadek, tu wysprząta, tu ze sprzedawczynią w sklepie o produktach pogawędzi, zawsze “dzień dobry”, “do widzenia”, uśmiechnięty, życzliwy, dobrze ubrany, w marynarkę, szalik, nawet kran sąsiadowi naprawi, jak trzeba, ale kobiety jak nie miał, tak nie ma. A żeby jeszcze było tego mało, to haftuje, dzierga tam sobie coś wieczorami, kolory nitek w pasmanterii wybiera i nigdy nie ma brudu za paznokciami.
Marysia to córeczka z dobrego domu, mająca być dumą i pociechą swoich rodziców. Nosi różowe bluzki i przepada za żelkami. O wiele bardziej jednak od żelek, różu i dobrych ocen w szkole woli od czasu do czasu coś rozwalić, zniszczyć, podpalić.

A Polska Matka, wiadomo, nie umiera sobie ot tak sobie, tylko wstępuje do nieba. Normalnie, bez biletu, na cwaniaka, siada na odkurzacz okrakiem i pędzi na samą górę. Tam przybija piątkę z Maryją i leci zmywać naczynia po Ostatniej Wieczerzy. A jeszcze gdera pod nosem: “No cholery jedne, co oni tu nawyprawiali, barłóg taki zostawić na stole, przecież to jak dzicz jakaś, wszystko wylane, okruchy na ziemi, szmatą po łbie zdzielić, toby zaczęli szanować pracę cudzą. Najłatwiej to sobie łazić wte i nazad, głosić jakieś kocopały, a posprzątać to już nie łaska, mesjasze zasrane”.

Wprowadzając nas w życie swoich bohaterów Sylwia Chutnik przedstawia nam niesamowity, niezmiernie zróżnicowany warszawski świat. Tak podążając śladami Czarnej Mańki poznajemy specyfikę bazaru: są tu Królowe Biznesu, Kury, Handlary, Polskie Matki, Kobiety Bez Sensu, Matki Klozetowe itd., zaś razem z postacią Marysi odsłania przed nami życie Małych Dziewczynek i Punków.
Język, jakim pisany jest “Kieszonkowy atlas kobiet” jest dość specyficzny – podobny do języka Jadźki z “Piaskowej góry” Joanny Bator. Narracja każdej z części (Bazarówy, Łączniczki, Podróbki i Księżniczki) jest dopasowana do protagonistyki. Specyficzna składnia i styl zdań oraz wprowadzona tam mowa pozornie zależna podkreślają postacie, nadając całej opowieści niepowtarzalny charakter – jest więc tu pełen wulgaryzmów język Mańki, wymuskana i elegancka mowa Mariana czy młodzieżowy slang Marysi.
Piękna forma i styl to nie wszystko – Sylwia Chutnik stwarza niesamowitą treść całej książki, pochylając się nad ciężkimi tematami, jakimi są: alkoholizm, zawiść, nietolerancja, odrzucenie, homoseksualizm czy inność, niejednokrotnie rozbijając marzenia swoich bohaterów o bruk, tym bardziej czyniąc ich ludzkimi, cielesnymi i prawdziwymi. Przedstawiając nam historię czterech Marii, skupia się na losach polskich kobiet, ukazując ich problemy w sposób dość komiczny i lekki, a jednak czasami przyprawiający o mdłości, szczegółowo opisując momenty, które dla wrażliwszego czytelnika mogą okazać się ciężką próbą do zniesienia.
“Kieszonkowy atlas kobiet” nie tylko porusza, ale i sprawia ból. Nie jest to z pewnością pozycja lekka, jakiej się spodziewałam, a dosadna proza, która porusza tematy ważne w sposób bezpośredni. Książka może nie tylko zachwycić jako całość, jako ciąg opowiedzianych historii, ale i jako mistrzostwo stylu i formy.

Jak długo i przez ile tomów można pisać autobiografię? Czy nie wystarczy jedna książka, ewentualnie jej kontynuacja? I czy nie powinna to być rzecz pisana, może nie w wieku starczym, ale kiedy jest się już doświadczonym życiowo starszym panem po sześćdziesiątce? Jak długo można katować czytelnika smutnym obrazem swojego życia? Trzy tomy to już dużo, ba!, to ogrom, po co więc Knausgård tak ryzykuje i pisze właściwie wciąż o tym samym przez sześć tomów, z których to każdy liczy sześćset lub więcej stron? Co ten facet ma nam do powiedzenia?
I tak się właśnie zaczyna – od ciekawości, bo skoro ktoś tyle książek napisał, a do tego jeszcze sprzedał, skoro ktoś czyta Knausgårda, pisze o jego literaturze, a nawet ją poleca, to coś w tym musi być. Ale czy naprawdę można mówić w kółko o tym samym?
Karl Ove udowadnia, że można, bo najciekawszym tematem było i zawsze będzie samo życie.

Kto pytał o wartość tego życia wtedy, gdy znikało na zawsze, przemienione w garść wilgotnej ziemi i kilka pożółkłych, kruchych kości? Trupia czaszka – czy nie uśmiechała się drwiąco w grobie?

Początek i koniec “Mojej walki 2” stanowią swoistą klamrę kompozycją – oto jawi nam się obraz Karla Ovego, już nie syna, nie przestraszonego dziewięciolatka czy pijanego nastolatka, a troskliwego ojca. Troskliwego, chociaż czasem tracącego cierpliwość, patrzącego na Vanję, Heidi i Jona, swoje dzieci, z dystansem i złością mu towarzyszącą, tracącego kontrolę nad tym, co się dzieje. Próbującego nie upodobnić się do własnego ojca, a jednocześnie wciąż posiadającego pewne jego cechy. Właśnie takiego Knausgarda poznajemy w całej drugiej części – usiłującego znaleźć odrobinę czasu na czytanie Dostojewskiego, pomiędzy zmienianiem pieluch, a karmieniem, pomiędzy usypianiem a zabawą i spacerami. Poznajemy jego codzienne życie – tęsknotę za pisaniem, minuty spędzone na czytaniu w kawiarni, godzinne kłótnie z Lindą, szczegółowy opis porodu, łzy towarzyszące przyjęciu na świat pierwszej córki, zdenerwowanie podczas egzaminu na prawo jazdy.

Dużo sił poświęcałem na usypianie jej, żebym mógł poczytać i żeby dni mijały, tak aby dało się je skreślać w kalendarzu. Poznałem położone nawet najbardziej na uboczu miejskie kawiarnie i nie było takiej ławki w parku, na której prędzej czy później bym nie usiadł z książką w jednej ręce, a uchwytem wózka w drugiej. Nosiłem ze sobą Dostojewskiego, najpierw “Biesy”, później “Braci Karamazow”. Tam znów odnalazłem światło.

Ale w przeciwieństwie do pierwszej części, która też przecież w całości była poświęcona jego życiu, Karl Ove nie stawia nas naprzeciw relacji ojca i syna, nie pcha nas w ciężki świat dorastania, a pokazuje nam kontrast, a zarazem dopełnienie: mężczyznę i kobietę. Chociaż o ojcostwie też jest tu mowa, bo w końcu autor przeżywa narodziny najpierw pierwszej, później drugiej córki, na końcu swojego syna, nie analizuje tego czasu tak drobiazgowo, jak miało to miejsce w części pierwszej. Opiera się raczej na swoich relacjach z dziewczyną, następnie żoną – Lindą. Czas ich związku – i miesiąc miodowy, i czas burzliwych awantur opisuje szczegółowo, nie ukrywając swoich uczuć, żali, wylanych łez i skrytych w sercu wyrzutów.

Czuje upływ czasu, w książce pojawia się nawet zdanie, w którym Knausgård stwierdza, że kiedy miał dwadzieścia lat, tylko dziesięć dzieliło go od dzieciństwa, dzieciństwo nie było więc jakąś ułudą, odległą krainą, niedostępną wyspą, a czymś bliskim, niemalże będącym w zasięgu ręki, teraz zaś (podczas akcji trwania powieści), mając prawie czterdzieści lat, coraz bardziej zbliża się do “tego” wieku, już pochował ojca, z pewnością niedługo pochowa i matkę, bo wielu jego znajomych ma to doświadczenie już za sobą, a więc w końcu nastąpi i jego kolej. Mnie bliżej jest do tego dzieciństwa, aniżeli do wieku Knausgårda, dlatego doskonale potrafiłam zrozumieć jego myśli i emocje, smutek szarpiący jego sercem.

Bawiłem się myślą o samobójstwie, robiłem to od dzieciństwa, i z tego powodu gardziłem sobą, bo to miało się nigdy nie wydarzyć, miałem za dużo do pomszczenia, zbyt wielu osób nienawidziłem i za dużo mogłem na tym zyskać.

Oprócz relacji małżeńskich Knausgård opowiada o kryzysach swojej rodziny i znajomych – jakże zabolał go rozpad małżeństwa brata, Ynvego, który w wieku czterdziestu lat pozostawił żonę, chcąc zacząć żyć na nowo – zupełnie tak, jak ich ojciec. A co czuł, kiedy to on odchodził, pozostawiał kobietę, kraj, próbując ułożyć sobie życie na nowo? Samotny banita w morzu zupełnie obcych osób…
Knausgård spotyka się z przyjaciółmi, rozmawia z nimi, dzieli się spostrzeżeniami, a to wszystko otulone jest anegdotkami o Szwecji, do której Norweg z dnia na dzień postanowił się przeprowadzić. O tym kraju tak bliskim norweskim fiordom, a jednocześnie tak bardzo się różniącym snuje mnóstwo anegdotek, niejednokrotnie wściekając się na to całe “poukładanie” i przestrzeganie zasad przez Szwedów.

Ach, jak nienawidziłem tego małego, pieprzonego kraju! W dodatku tyle tu zadufania! Wszystko, co tutejsze, jest normalne, wszystko, co inne – nienormalne. A jednocześnie z otwartymi ramionami przyjmują wielokulturowość i mniejszości! Biedni ci Murzyni, którzy przyjeżdżają z Ghany czy Etiopii i muszą się zmierzyć ze szwedzką pralnią! Rezerwować pranie z dwutygodniowym wyprzedzeniem i wysłuchiwać reprymend, jeśli zostawią skarpetkę w suszarce, albo witać mężczyznę, który z podszytą ironią życzliwością staje w drzwiach z tą cholerną torbą z Ikei i pyta: Czy to przypadkiem nie należy do pana?

Całe dziesiątki stron poświęcone są literaturze, rozmyśleniom Knausgårda, analizie dzieł, rozmowie na ten temat ze znajomymi. Jeżeli ktoś odczuwa głód literatury skandynawskiej, to właśnie w “Mojej walce 2” znajdzie mnóstwo zachęt, przynęt, smaczków. Poezja i proza, te dwie przeplatające życie Knausgårda formy literackie, wiodą tu prymat. Poezja, bo nie zrozumiała, niedostępna, a jednak piękna, proza, bo tak bliska, niemalże cielesna i tak samo bolesna.

Literatura nie musi w stu procentach odzwierciedlać rzeczywistości, żeby mówić prawdy. To dobre argumenty, ale nie pomagały. Sama myśl o fikcji, o wyimaginowanym postaciach w wyimaginowanej akcji, wywoływała mdłości. Reagowałam na nią fizycznie.

I tak snuje tą swoją opowieść – pomiędzy brudnymi pieluchami, kłótniami z szaloną Rosjanką, sztokholmskim klimatem, czasem pokrapiając ją kroplą czerwonego wina, albo kolorowej grappy, będąc wciąż blisko z rodziną, ale bliżej z książkami Karl Ove.
Po przeczytaniu drugiej części nie pozostawił mnie tak smutną i tak wymiętą, jak po księdze pierwszej. Zmienia też obraz siebie, bo już nie mam wrażenia, że jest skończonym skurczybykiem, myślącym o masturbacji w chwili, gdy dociera do niego wiadomość o śmierci ojca, nie potrząsającym dziećmi ze złości, a głęboko współodczuwającym i często bezsilnym. To właśnie w drugiej części miałam ochotę Knausgårda przytulić, pocieszyć i powiedzieć, że wszystko będzie dobrze. W pierwszej chciałam go tylko wysłuchać. “Moja walka 2” jest jeszcze bardziej bolesna, pełna wstydliwych rodzinnych momentów, jeszcze bardziej intensywna w emocje.

Co więcej mogę powiedzieć o “Mojej walce 2” nie zdradzając niczego? Zdaje się, że tylko tyle, że jeszcze bardziej zapragnęłam poznać Skandynawię, przebywać w niej, wdychać to chłodne powietrze, patrzeć na szare morze i nasiąknąć jej klimatem. A życie Karla Ovego? No cóż, kiedy kupowałam dostępne po polsku tomy “Mojej walki” liczyłam na to, że książki pochłoną mnie całą, jak zrobiły to z wieloma osobami. I chociaż spodziewałam się czegoś innego, niż dostałam, chyba udało im się to zrobić. Bo w naprawdę wielkiej literaturze nie chodzi przecież o akcję, nie chodzi o fabułę, o fikcyjność, świat przedstawiony, nie chodzi nawet o bohatera. Chodzi o to, aby po przeczytaniu książki czuć ją w sobie, abym czasem spojrzała na świat oczami Karla Ovego, aby przypomniały mi się jego słowa, kiedy sprzątam mieszkanie, abym czuła to, co czuł on. Aby ta książka mnie zmieniła, nie pozwoliła o sobie zapomnieć, abym czasem była smutna, czasem radosna, ale aby wszystko to działo się pod jej wpływem. W naprawdę wielkiej literaturze chodzi o to, aby nią żyć. I chociaż zdawałoby się, że pisze o niczym, bo czymże w obliczu tych wszystkich wymyślnych fabuł jest gotowanie obiadów i bolesne odczuwanie świata, Karl Ove Knausgård to robi. I, co więcej, robi to bardzo dobrze.

Tak czy owak, w przeszłość nie możemy się cofnąć. Wszystko, co robimy, jest nienaprawialne, a jeśli obejrzymy się za siebie, to widać nie życie, tylko śmierć.

Często zdarza się tak, że oceniamy kogoś pochopnie, a łatka, którą mu przypięliśmy pozostaje na długo, o ile nie na zawsze. Widzimy go już wtedy tylko przez pryzmat naszego pierwszego wrażenia, pierwszej opinii i ciężko o jakąkolwiek jej zmianę. Bywa też tak, że nazywamy kogoś “idiotą” tylko dlatego, że się wyróżnia; jest od nas inny, być może bardziej oczytany, pewniejszy siebie, charyzmatyczny. Często dochodzi też do trzeciej sytuacji, tej najmniej przyjemnej: znając czyjeś dobre serce i łagodny charakter lubimy bawić się jego kosztem, grać na emocjach, wykorzystywać i ranić – być może nie świadomie, a jednak boleśnie. O tym właśnie jest “Idiota” Fiodora Dostojewskiego – o księciu Lwie Myszkinie uważanym przez całe życie za idiotę.

W rzeczy samej nie ma nic przykrzejszego niż być człowiekiem, dajmy na to, bogatym, pochodzącym z porządnej rodziny, a jaką-taką urodą, nienajgorszym wykształceniem, niegłupim, nawet dobrym – i jednocześnie nie mieć żadnego talentu, żadnej cechy szczególnej, żadnego nawet dziwactwa, ani jednej własnej idei, po prostu być ”jak wszyscy”.

Akcja powieści rozpoczyna się w pociągu, kiedy to książę Lew Mikołajewicz Myszkin wraca ze Szwajcarii, gdzie przebywał na leczeniu, do Petersburga. W czasie podróży poznaje swoich rodaków, a nawet w dziwny, fascynujący, ale zarazem dość chory sposób zaprzyjaźnia się z nimi. Wśród nich jest między innymi Rogożyn, bogacz, uzależniony od spełniania swoich zachcianek, z którym losy księcia zwiążą się aż do samego końca powieści. Lew Myszkin dziwi się Rosji, temu, jak się zmieniła, jak obca, a zarazem wciąż bliska się mu wydaje. Fascynuje się nią i przepełnia go radość z powrotu do kraju, a będąc jednym z dwóch żyjących na świecie Myszkinów, potomkiem sięgającego do starożytnych czasów rodu, postanawia odnaleźć drugą osobę – swoją kuzynkę. Rosjanie jednak, razem z odległą rodziną księcia – Jepanczynami, uważają go za idiotę, niejednokrotnie mówiąc mu o tym prosto w twarz. Ale tam, w domu generała, dzieje się coś niesamowicie ważnego dla księcia Myszkina, coś, co przewraca cały jego dotychczasowy świat do góry nogami – oprócz poznania pięknej i wybuchowej Agłai, zabrania jej serca, książę dowiaduje się o Nastazji Filipownej – kobiecie z piekielnym charakterem, jeszcze piękniejszej i zdecydowanie niezwykłej. Poznaje ją tego samego dnia i już zaledwie po paru sekundach odkrywa, że jest w niej zakochany…

Ludzie są na to stworzeni by się nawzajem męczyć.

… a że wszyscy bohaterowie są z krwi i kości Rosjanami, emocji nie zabraknie.

Tutaj, jeżeli chodzi o fabułę, zatrzymam się. Nie będę Wam nic więcej zdradzać, bo też nie ukrywam, że nie łatwo to zrobić. „Idiota” to bez wątpienia jedna z najtrudniejszych powieści Dostojewskiego, kto wie, czy nawet nie najcięższa? To drugi raz, kiedy do niej podeszłam i w trakcie jej czytania odkryłam, że jest tylko odrobinę lżej, niż poprzednim razem. Oczywiście, dostrzegłam o wiele więcej szczegółów, ale znów musiałam przebrnąć przez nużące mnie strony czy rozprawy na temat „kochanej Rosji”.

W „Idiocie” Dostojewski ukazuje konflikt dwóch wartości – konflikt pomiędzy księciem, jego doskonałym chrześcijaństwem, dobrocią i inteligencją, a całą resztą społeczeństwa, czyli bylejakością. Nie piętnuje żadnej z postaw, przedstawia je z całą ich charakterystyką i barwnością, pozwalając czytelnikowi wsiąknąć w wewnętrzny świat Lwa Myszkina. Ukazuje go po części jako mędrca, który wyznacza drogę, a po części jako zagubione dziecko, które w tym zupełnie obcym i wrogim świecie trzeba poprowadzić za rękę. Nie czytalibyśmy powieści Dostojewskiego, gdyby za piękną historią, wątkiem miłosnym, inteligencją i bylejakością nie szły rozprawy filozoficzne, traktaty czy dyskusje – tutaj pojawiają się fascynujące przemyślenia na temat głodu i wiary w okresie średniowiecza, duchu rosyjskości, a także Kościoła katolickiego, a prawosławnego.

Poza tym, co też charakterystyczne dla Dostojewskiego, to dziwny zbiór postaci – po przejściach czy z problemami. Tu nie ma kuszenia przez diabła (jak w „Braciach Karamazow”), nie ma opowieści nad ciałem zmarłej żony („Łagodna”), nie ma rozmyślań na temat wyższości jednej rasy na drugą („Zbrodnia i kara”), jest za to tytułowy Idiota, czytanie „ostatniego pożegnania” na urodzinach, palenie pieniędzy… – tak jak mówiłam, emocji nie zabraknie.
A zakończenie? Majstersztyk! Chyba najlepsze, jakie zdarzyło mi się przeczytać. Nie będę zdradzać szczegółów, bo popsułabym Wam całą przygodę, ale mogę powiedzieć tyle, że to rzecz, której byście się nie spodziewali. Pożenią się ze sobą? Rozstaną się? Wyjadą? Pozabijają? Posprzedają? Jest nad czym się zastanawiać…

Nie zapominajmy, że motywy postępków ludzkich są zazwyczaj o wiele bardziej złożone i różnorodne, niż my je zawsze potem tłumaczymy i rzadko kiedy dadzą się ściśle określić. Toteż opowiadający lepiej czasami zrobi, jeżeli się ograniczy do zwykłego wyłuszczania zdarzeń.

„Idiota” to powieść poruszająca, to powieść wyciskająca łzy, chwytająca za serce. Odkrywająca mroczne zakamarki ludzkiej duszy i słabość, jaką w sobie człowiek nosi. To powieść o istocie człowieczeństwa, o człowieku i świecie, w którym żyjemy – tym materialnym i duchowym. To rzecz o idiotach, którzy nas otaczają opisana pięknym, bardzo plastycznym językiem, z szeregiem nietuzinkowych bohaterów, wartkiej akcji i ciekawych zdarzeń, nie raz nawiązujących nie raz do historii. To Dostojewski w najlepszej formie, pokazujący, jak ogromnym i często niebezpiecznym narzędziem jest słowo. To literacka uczta. Jedna z najlepszych książek, jakie czytałam.