“Kieszonkowy atlas kobiet”, nagrodzony w 2008 roku Paszportem Polityki, to nie tylko pierwsza książka Sylwii Chutnik, z jaką się zetknęłam, ale też jej literacki debiut. A że debiut, to spodziewałam się czegoś lekkiego, delikatnego, powściągliwego, przyjemnego, ale – mówiąc szczerze – niczego specjalnego. Tymczasem dostałam prawdziwą literacką bombę, która postanowiła wybuchnąć tuż po samym otwarciu powieści.

Polskich kobiet nie przyniósł przecież bocian, tylko znaleziono je w siatce. Reklamówce, torbie, woreczku. Noszą te swoje jakby-łożyska ze sobą od urodzin do śmierci.

“Kieszonkowy atlas kobiet”, jak sama nazwa wskazuje jest opowieścią o kobietach – a dokładniej o trzech niewiastach i jednym zniewiaściałym mężczyźnie. Akcja powieści dzieje się na warszawskiej Ochocie, w kamienicy przy ulicy Opaczewskiej. Właśnie ten zwykły budynek i ich wykluczenie ze społeczeństwa, łączą ze sobą czterech bohaterów książki. Są zwyczajni, ale nie tacy jak my, prowadzą swoje zwyczajne życia, w zwyczajnych mieszkaniach, upływają im zwyczajne dni. A jednak nie bylibyśmy zadowoleni, gdyby ktoś taki zamieszkał obok nas. Idąc ulicą, zazwyczaj omijamy ich szerokim łukiem, czasem tylko nieśmiało podnosząc wzrok. To wyrzutki, banici skazani na samotne życie wśród własnych myśli i emocji – niezrozumiali i potępieni.
Czarna Mańka to nieszczęśliwa kobieta, która bardzo pragnie urodzić dziecko. Od młodości każdy dzień spędza na bazarze, przyuczając się do zawodu handlary. Marzy o wielkiej miłości, z pewnością takiej, jaką przeżyła Isaura, wkrótce jednak odkrywa, że coś takiego jak miłość nie istnieje, że to tylko uczucie stworzone na potrzeby filmów. Z fantazji o namiętności ucieka więc w alkohol. Marzy o swoim dzieciątku, ale przecież nie jej jest ono przeznaczone – nie bazarówie, alkoholiczce i, prostolinijnie ujmując, szmacie.
Pani Maria to starsza kobieta, która na pozór wiedzie normalne życie – ogląda telewizję, wychyla się przez parapet, obserwując okolicę, klepie dziesiątki pod nosem. W rzeczywistości jednak zmaga się z demonem silniejszym od siebie – z wojenną przeszłością, która nie daje o sobie zapomnieć. Każdego dnia przeżywa na nowo dramat wojny, coraz bardziej obarczając się winą za śmierć bliskich.
Paniopan Marian też z pozoru wydaje się normalny – no właśnie, z pozoru. Tu eklereczki, pączusie, serniczki upiecze dla sąsiadek, tu wysprząta, tu ze sprzedawczynią w sklepie o produktach pogawędzi, zawsze “dzień dobry”, “do widzenia”, uśmiechnięty, życzliwy, dobrze ubrany, w marynarkę, szalik, nawet kran sąsiadowi naprawi, jak trzeba, ale kobiety jak nie miał, tak nie ma. A żeby jeszcze było tego mało, to haftuje, dzierga tam sobie coś wieczorami, kolory nitek w pasmanterii wybiera i nigdy nie ma brudu za paznokciami.
Marysia to córeczka z dobrego domu, mająca być dumą i pociechą swoich rodziców. Nosi różowe bluzki i przepada za żelkami. O wiele bardziej jednak od żelek, różu i dobrych ocen w szkole woli od czasu do czasu coś rozwalić, zniszczyć, podpalić.

A Polska Matka, wiadomo, nie umiera sobie ot tak sobie, tylko wstępuje do nieba. Normalnie, bez biletu, na cwaniaka, siada na odkurzacz okrakiem i pędzi na samą górę. Tam przybija piątkę z Maryją i leci zmywać naczynia po Ostatniej Wieczerzy. A jeszcze gdera pod nosem: “No cholery jedne, co oni tu nawyprawiali, barłóg taki zostawić na stole, przecież to jak dzicz jakaś, wszystko wylane, okruchy na ziemi, szmatą po łbie zdzielić, toby zaczęli szanować pracę cudzą. Najłatwiej to sobie łazić wte i nazad, głosić jakieś kocopały, a posprzątać to już nie łaska, mesjasze zasrane”.

Wprowadzając nas w życie swoich bohaterów Sylwia Chutnik przedstawia nam niesamowity, niezmiernie zróżnicowany warszawski świat. Tak podążając śladami Czarnej Mańki poznajemy specyfikę bazaru: są tu Królowe Biznesu, Kury, Handlary, Polskie Matki, Kobiety Bez Sensu, Matki Klozetowe itd., zaś razem z postacią Marysi odsłania przed nami życie Małych Dziewczynek i Punków.
Język, jakim pisany jest “Kieszonkowy atlas kobiet” jest dość specyficzny – podobny do języka Jadźki z “Piaskowej góry” Joanny Bator. Narracja każdej z części (Bazarówy, Łączniczki, Podróbki i Księżniczki) jest dopasowana do protagonistyki. Specyficzna składnia i styl zdań oraz wprowadzona tam mowa pozornie zależna podkreślają postacie, nadając całej opowieści niepowtarzalny charakter – jest więc tu pełen wulgaryzmów język Mańki, wymuskana i elegancka mowa Mariana czy młodzieżowy slang Marysi.
Piękna forma i styl to nie wszystko – Sylwia Chutnik stwarza niesamowitą treść całej książki, pochylając się nad ciężkimi tematami, jakimi są: alkoholizm, zawiść, nietolerancja, odrzucenie, homoseksualizm czy inność, niejednokrotnie rozbijając marzenia swoich bohaterów o bruk, tym bardziej czyniąc ich ludzkimi, cielesnymi i prawdziwymi. Przedstawiając nam historię czterech Marii, skupia się na losach polskich kobiet, ukazując ich problemy w sposób dość komiczny i lekki, a jednak czasami przyprawiający o mdłości, szczegółowo opisując momenty, które dla wrażliwszego czytelnika mogą okazać się ciężką próbą do zniesienia.
“Kieszonkowy atlas kobiet” nie tylko porusza, ale i sprawia ból. Nie jest to z pewnością pozycja lekka, jakiej się spodziewałam, a dosadna proza, która porusza tematy ważne w sposób bezpośredni. Książka może nie tylko zachwycić jako całość, jako ciąg opowiedzianych historii, ale i jako mistrzostwo stylu i formy.

Jak długo i przez ile tomów można pisać autobiografię? Czy nie wystarczy jedna książka, ewentualnie jej kontynuacja? I czy nie powinna to być rzecz pisana, może nie w wieku starczym, ale kiedy jest się już doświadczonym życiowo starszym panem po sześćdziesiątce? Jak długo można katować czytelnika smutnym obrazem swojego życia? Trzy tomy to już dużo, ba!, to ogrom, po co więc Knausgård tak ryzykuje i pisze właściwie wciąż o tym samym przez sześć tomów, z których to każdy liczy sześćset lub więcej stron? Co ten facet ma nam do powiedzenia?
I tak się właśnie zaczyna – od ciekawości, bo skoro ktoś tyle książek napisał, a do tego jeszcze sprzedał, skoro ktoś czyta Knausgårda, pisze o jego literaturze, a nawet ją poleca, to coś w tym musi być. Ale czy naprawdę można mówić w kółko o tym samym?
Karl Ove udowadnia, że można, bo najciekawszym tematem było i zawsze będzie samo życie.

Kto pytał o wartość tego życia wtedy, gdy znikało na zawsze, przemienione w garść wilgotnej ziemi i kilka pożółkłych, kruchych kości? Trupia czaszka – czy nie uśmiechała się drwiąco w grobie?

Początek i koniec “Mojej walki 2” stanowią swoistą klamrę kompozycją – oto jawi nam się obraz Karla Ovego, już nie syna, nie przestraszonego dziewięciolatka czy pijanego nastolatka, a troskliwego ojca. Troskliwego, chociaż czasem tracącego cierpliwość, patrzącego na Vanję, Heidi i Jona, swoje dzieci, z dystansem i złością mu towarzyszącą, tracącego kontrolę nad tym, co się dzieje. Próbującego nie upodobnić się do własnego ojca, a jednocześnie wciąż posiadającego pewne jego cechy. Właśnie takiego Knausgarda poznajemy w całej drugiej części – usiłującego znaleźć odrobinę czasu na czytanie Dostojewskiego, pomiędzy zmienianiem pieluch, a karmieniem, pomiędzy usypianiem a zabawą i spacerami. Poznajemy jego codzienne życie – tęsknotę za pisaniem, minuty spędzone na czytaniu w kawiarni, godzinne kłótnie z Lindą, szczegółowy opis porodu, łzy towarzyszące przyjęciu na świat pierwszej córki, zdenerwowanie podczas egzaminu na prawo jazdy.

Dużo sił poświęcałem na usypianie jej, żebym mógł poczytać i żeby dni mijały, tak aby dało się je skreślać w kalendarzu. Poznałem położone nawet najbardziej na uboczu miejskie kawiarnie i nie było takiej ławki w parku, na której prędzej czy później bym nie usiadł z książką w jednej ręce, a uchwytem wózka w drugiej. Nosiłem ze sobą Dostojewskiego, najpierw “Biesy”, później “Braci Karamazow”. Tam znów odnalazłem światło.

Ale w przeciwieństwie do pierwszej części, która też przecież w całości była poświęcona jego życiu, Karl Ove nie stawia nas naprzeciw relacji ojca i syna, nie pcha nas w ciężki świat dorastania, a pokazuje nam kontrast, a zarazem dopełnienie: mężczyznę i kobietę. Chociaż o ojcostwie też jest tu mowa, bo w końcu autor przeżywa narodziny najpierw pierwszej, później drugiej córki, na końcu swojego syna, nie analizuje tego czasu tak drobiazgowo, jak miało to miejsce w części pierwszej. Opiera się raczej na swoich relacjach z dziewczyną, następnie żoną – Lindą. Czas ich związku – i miesiąc miodowy, i czas burzliwych awantur opisuje szczegółowo, nie ukrywając swoich uczuć, żali, wylanych łez i skrytych w sercu wyrzutów.

Czuje upływ czasu, w książce pojawia się nawet zdanie, w którym Knausgård stwierdza, że kiedy miał dwadzieścia lat, tylko dziesięć dzieliło go od dzieciństwa, dzieciństwo nie było więc jakąś ułudą, odległą krainą, niedostępną wyspą, a czymś bliskim, niemalże będącym w zasięgu ręki, teraz zaś (podczas akcji trwania powieści), mając prawie czterdzieści lat, coraz bardziej zbliża się do “tego” wieku, już pochował ojca, z pewnością niedługo pochowa i matkę, bo wielu jego znajomych ma to doświadczenie już za sobą, a więc w końcu nastąpi i jego kolej. Mnie bliżej jest do tego dzieciństwa, aniżeli do wieku Knausgårda, dlatego doskonale potrafiłam zrozumieć jego myśli i emocje, smutek szarpiący jego sercem.

Bawiłem się myślą o samobójstwie, robiłem to od dzieciństwa, i z tego powodu gardziłem sobą, bo to miało się nigdy nie wydarzyć, miałem za dużo do pomszczenia, zbyt wielu osób nienawidziłem i za dużo mogłem na tym zyskać.

Oprócz relacji małżeńskich Knausgård opowiada o kryzysach swojej rodziny i znajomych – jakże zabolał go rozpad małżeństwa brata, Ynvego, który w wieku czterdziestu lat pozostawił żonę, chcąc zacząć żyć na nowo – zupełnie tak, jak ich ojciec. A co czuł, kiedy to on odchodził, pozostawiał kobietę, kraj, próbując ułożyć sobie życie na nowo? Samotny banita w morzu zupełnie obcych osób…
Knausgård spotyka się z przyjaciółmi, rozmawia z nimi, dzieli się spostrzeżeniami, a to wszystko otulone jest anegdotkami o Szwecji, do której Norweg z dnia na dzień postanowił się przeprowadzić. O tym kraju tak bliskim norweskim fiordom, a jednocześnie tak bardzo się różniącym snuje mnóstwo anegdotek, niejednokrotnie wściekając się na to całe “poukładanie” i przestrzeganie zasad przez Szwedów.

Ach, jak nienawidziłem tego małego, pieprzonego kraju! W dodatku tyle tu zadufania! Wszystko, co tutejsze, jest normalne, wszystko, co inne – nienormalne. A jednocześnie z otwartymi ramionami przyjmują wielokulturowość i mniejszości! Biedni ci Murzyni, którzy przyjeżdżają z Ghany czy Etiopii i muszą się zmierzyć ze szwedzką pralnią! Rezerwować pranie z dwutygodniowym wyprzedzeniem i wysłuchiwać reprymend, jeśli zostawią skarpetkę w suszarce, albo witać mężczyznę, który z podszytą ironią życzliwością staje w drzwiach z tą cholerną torbą z Ikei i pyta: Czy to przypadkiem nie należy do pana?

Całe dziesiątki stron poświęcone są literaturze, rozmyśleniom Knausgårda, analizie dzieł, rozmowie na ten temat ze znajomymi. Jeżeli ktoś odczuwa głód literatury skandynawskiej, to właśnie w “Mojej walce 2” znajdzie mnóstwo zachęt, przynęt, smaczków. Poezja i proza, te dwie przeplatające życie Knausgårda formy literackie, wiodą tu prymat. Poezja, bo nie zrozumiała, niedostępna, a jednak piękna, proza, bo tak bliska, niemalże cielesna i tak samo bolesna.

Literatura nie musi w stu procentach odzwierciedlać rzeczywistości, żeby mówić prawdy. To dobre argumenty, ale nie pomagały. Sama myśl o fikcji, o wyimaginowanym postaciach w wyimaginowanej akcji, wywoływała mdłości. Reagowałam na nią fizycznie.

I tak snuje tą swoją opowieść – pomiędzy brudnymi pieluchami, kłótniami z szaloną Rosjanką, sztokholmskim klimatem, czasem pokrapiając ją kroplą czerwonego wina, albo kolorowej grappy, będąc wciąż blisko z rodziną, ale bliżej z książkami Karl Ove.
Po przeczytaniu drugiej części nie pozostawił mnie tak smutną i tak wymiętą, jak po księdze pierwszej. Zmienia też obraz siebie, bo już nie mam wrażenia, że jest skończonym skurczybykiem, myślącym o masturbacji w chwili, gdy dociera do niego wiadomość o śmierci ojca, nie potrząsającym dziećmi ze złości, a głęboko współodczuwającym i często bezsilnym. To właśnie w drugiej części miałam ochotę Knausgårda przytulić, pocieszyć i powiedzieć, że wszystko będzie dobrze. W pierwszej chciałam go tylko wysłuchać. “Moja walka 2” jest jeszcze bardziej bolesna, pełna wstydliwych rodzinnych momentów, jeszcze bardziej intensywna w emocje.

Co więcej mogę powiedzieć o “Mojej walce 2” nie zdradzając niczego? Zdaje się, że tylko tyle, że jeszcze bardziej zapragnęłam poznać Skandynawię, przebywać w niej, wdychać to chłodne powietrze, patrzeć na szare morze i nasiąknąć jej klimatem. A życie Karla Ovego? No cóż, kiedy kupowałam dostępne po polsku tomy “Mojej walki” liczyłam na to, że książki pochłoną mnie całą, jak zrobiły to z wieloma osobami. I chociaż spodziewałam się czegoś innego, niż dostałam, chyba udało im się to zrobić. Bo w naprawdę wielkiej literaturze nie chodzi przecież o akcję, nie chodzi o fabułę, o fikcyjność, świat przedstawiony, nie chodzi nawet o bohatera. Chodzi o to, aby po przeczytaniu książki czuć ją w sobie, abym czasem spojrzała na świat oczami Karla Ovego, aby przypomniały mi się jego słowa, kiedy sprzątam mieszkanie, abym czuła to, co czuł on. Aby ta książka mnie zmieniła, nie pozwoliła o sobie zapomnieć, abym czasem była smutna, czasem radosna, ale aby wszystko to działo się pod jej wpływem. W naprawdę wielkiej literaturze chodzi o to, aby nią żyć. I chociaż zdawałoby się, że pisze o niczym, bo czymże w obliczu tych wszystkich wymyślnych fabuł jest gotowanie obiadów i bolesne odczuwanie świata, Karl Ove Knausgård to robi. I, co więcej, robi to bardzo dobrze.

Tak czy owak, w przeszłość nie możemy się cofnąć. Wszystko, co robimy, jest nienaprawialne, a jeśli obejrzymy się za siebie, to widać nie życie, tylko śmierć.

Często zdarza się tak, że oceniamy kogoś pochopnie, a łatka, którą mu przypięliśmy pozostaje na długo, o ile nie na zawsze. Widzimy go już wtedy tylko przez pryzmat naszego pierwszego wrażenia, pierwszej opinii i ciężko o jakąkolwiek jej zmianę. Bywa też tak, że nazywamy kogoś “idiotą” tylko dlatego, że się wyróżnia; jest od nas inny, być może bardziej oczytany, pewniejszy siebie, charyzmatyczny. Często dochodzi też do trzeciej sytuacji, tej najmniej przyjemnej: znając czyjeś dobre serce i łagodny charakter lubimy bawić się jego kosztem, grać na emocjach, wykorzystywać i ranić – być może nie świadomie, a jednak boleśnie. O tym właśnie jest “Idiota” Fiodora Dostojewskiego – o księciu Lwie Myszkinie uważanym przez całe życie za idiotę.

W rzeczy samej nie ma nic przykrzejszego niż być człowiekiem, dajmy na to, bogatym, pochodzącym z porządnej rodziny, a jaką-taką urodą, nienajgorszym wykształceniem, niegłupim, nawet dobrym – i jednocześnie nie mieć żadnego talentu, żadnej cechy szczególnej, żadnego nawet dziwactwa, ani jednej własnej idei, po prostu być ”jak wszyscy”.

Akcja powieści rozpoczyna się w pociągu, kiedy to książę Lew Mikołajewicz Myszkin wraca ze Szwajcarii, gdzie przebywał na leczeniu, do Petersburga. W czasie podróży poznaje swoich rodaków, a nawet w dziwny, fascynujący, ale zarazem dość chory sposób zaprzyjaźnia się z nimi. Wśród nich jest między innymi Rogożyn, bogacz, uzależniony od spełniania swoich zachcianek, z którym losy księcia zwiążą się aż do samego końca powieści. Lew Myszkin dziwi się Rosji, temu, jak się zmieniła, jak obca, a zarazem wciąż bliska się mu wydaje. Fascynuje się nią i przepełnia go radość z powrotu do kraju, a będąc jednym z dwóch żyjących na świecie Myszkinów, potomkiem sięgającego do starożytnych czasów rodu, postanawia odnaleźć drugą osobę – swoją kuzynkę. Rosjanie jednak, razem z odległą rodziną księcia – Jepanczynami, uważają go za idiotę, niejednokrotnie mówiąc mu o tym prosto w twarz. Ale tam, w domu generała, dzieje się coś niesamowicie ważnego dla księcia Myszkina, coś, co przewraca cały jego dotychczasowy świat do góry nogami – oprócz poznania pięknej i wybuchowej Agłai, zabrania jej serca, książę dowiaduje się o Nastazji Filipownej – kobiecie z piekielnym charakterem, jeszcze piękniejszej i zdecydowanie niezwykłej. Poznaje ją tego samego dnia i już zaledwie po paru sekundach odkrywa, że jest w niej zakochany…

Ludzie są na to stworzeni by się nawzajem męczyć.

… a że wszyscy bohaterowie są z krwi i kości Rosjanami, emocji nie zabraknie.

Tutaj, jeżeli chodzi o fabułę, zatrzymam się. Nie będę Wam nic więcej zdradzać, bo też nie ukrywam, że nie łatwo to zrobić. „Idiota” to bez wątpienia jedna z najtrudniejszych powieści Dostojewskiego, kto wie, czy nawet nie najcięższa? To drugi raz, kiedy do niej podeszłam i w trakcie jej czytania odkryłam, że jest tylko odrobinę lżej, niż poprzednim razem. Oczywiście, dostrzegłam o wiele więcej szczegółów, ale znów musiałam przebrnąć przez nużące mnie strony czy rozprawy na temat „kochanej Rosji”.

W „Idiocie” Dostojewski ukazuje konflikt dwóch wartości – konflikt pomiędzy księciem, jego doskonałym chrześcijaństwem, dobrocią i inteligencją, a całą resztą społeczeństwa, czyli bylejakością. Nie piętnuje żadnej z postaw, przedstawia je z całą ich charakterystyką i barwnością, pozwalając czytelnikowi wsiąknąć w wewnętrzny świat Lwa Myszkina. Ukazuje go po części jako mędrca, który wyznacza drogę, a po części jako zagubione dziecko, które w tym zupełnie obcym i wrogim świecie trzeba poprowadzić za rękę. Nie czytalibyśmy powieści Dostojewskiego, gdyby za piękną historią, wątkiem miłosnym, inteligencją i bylejakością nie szły rozprawy filozoficzne, traktaty czy dyskusje – tutaj pojawiają się fascynujące przemyślenia na temat głodu i wiary w okresie średniowiecza, duchu rosyjskości, a także Kościoła katolickiego, a prawosławnego.

Poza tym, co też charakterystyczne dla Dostojewskiego, to dziwny zbiór postaci – po przejściach czy z problemami. Tu nie ma kuszenia przez diabła (jak w „Braciach Karamazow”), nie ma opowieści nad ciałem zmarłej żony („Łagodna”), nie ma rozmyślań na temat wyższości jednej rasy na drugą („Zbrodnia i kara”), jest za to tytułowy Idiota, czytanie „ostatniego pożegnania” na urodzinach, palenie pieniędzy… – tak jak mówiłam, emocji nie zabraknie.
A zakończenie? Majstersztyk! Chyba najlepsze, jakie zdarzyło mi się przeczytać. Nie będę zdradzać szczegółów, bo popsułabym Wam całą przygodę, ale mogę powiedzieć tyle, że to rzecz, której byście się nie spodziewali. Pożenią się ze sobą? Rozstaną się? Wyjadą? Pozabijają? Posprzedają? Jest nad czym się zastanawiać…

Nie zapominajmy, że motywy postępków ludzkich są zazwyczaj o wiele bardziej złożone i różnorodne, niż my je zawsze potem tłumaczymy i rzadko kiedy dadzą się ściśle określić. Toteż opowiadający lepiej czasami zrobi, jeżeli się ograniczy do zwykłego wyłuszczania zdarzeń.

„Idiota” to powieść poruszająca, to powieść wyciskająca łzy, chwytająca za serce. Odkrywająca mroczne zakamarki ludzkiej duszy i słabość, jaką w sobie człowiek nosi. To powieść o istocie człowieczeństwa, o człowieku i świecie, w którym żyjemy – tym materialnym i duchowym. To rzecz o idiotach, którzy nas otaczają opisana pięknym, bardzo plastycznym językiem, z szeregiem nietuzinkowych bohaterów, wartkiej akcji i ciekawych zdarzeń, nie raz nawiązujących nie raz do historii. To Dostojewski w najlepszej formie, pokazujący, jak ogromnym i często niebezpiecznym narzędziem jest słowo. To literacka uczta. Jedna z najlepszych książek, jakie czytałam.

Gdzie jest zdolność poznania i serce głęboko czujące, tam na pewno nie zabraknie bólu i cierpienia.

Kim jest Fiodor Dostojewski? Na to pytanie można oczywiście odpowiedzieć najbanalniej: jeden z najwybitniejszych pisarzy na świecie, absolutny mistrz literatury rosyjskiej, klasyk. Ale można też inaczej: nałogowy hazardzista, biedak, katorżnik. Chciałoby się rzec: zwykły człowiek, ale z niesamowitym talentem, darem spostrzegawczości i zdecydowanie nieprzeciętnym umysłem. Wybitny pisarz, choć nie bez wad czy słabości. Człowiek doświadczony przez los. Chociaż jako Polka zdecydowanie nie powinnam pałać do niego sympatią, ta postać mnie fascynuje. Pamiętam, jak całe wieczory spędzałam w łóżku, czytając “Braci Karamazow”, “Biednych Ludzi”, “Idiotę” czy w końcu “Zbrodnię i karę” – bo to właśnie o tej ostatniej pozycji zamierzam Wam dziś opowiedzieć.
Z Rodionem Raskolnikowem spotkałam się już w liceum, ale lektura nie przyniosła mi ani szczypty przyjemności – czytałam na czas i kartkowałam tylko strony książki, marząc o jak najszybszym jej skończeniu. Później do tego wszystkiego doszła jeszcze kartkówka z treści, więc zapewne wiecie, jak się z lekturą pożegnałam. Ale nie dałam za wygraną tak szybko, o nie! Znając twórczość Dostojewskiego przysięgłam sobie, że w przyszłości sięgnę po tą lekturę raz jeszcze, aby lepiej ją zrozumieć, znaleźć to, czego przy pierwszym (szybkim) czytaniu nie zauważyłam, a przede wszystkim pokochać ją, jak wszystkie inne, albo jeszcze bardziej, książki Dostojewskiego. Sięgnęłam po nią właśnie teraz, dzięki wznowieniu klasyki Dostojewskiego przez Wydawnictwo MG.
Wiedząc, że ze “Zbrodnią i karą” prawie na pewno się już spotkaliście, postaram się opowiedzieć Wam, poza oczywistościami wynikającymi z fabuły, o kilku ciekawostkach, których dowiedziałam się dzięki ponownej lekturze.

Zacznę od odrobiny historii: W 1849 roku ponad stu członków Koła Pietraszewskiego, do którego należał właśnie Dostojewski, a które organizowało spotkania (tzw. Piątki), podczas których dyskutowano na tematy filozoficzne i społeczne zostało zaaresztowanych przez funkcjonariuszy tajnej policji. Powodem było tzw. Zapadniczestwo, czyli szerzenie poglądów charakterystycznych dla Zachodu – tudzież krytykowanie cara, zacofanie kulturowe, społeczne i ekonomiczne Rosji, chęć wprowadzenia reform, które zbliżałyby Wschód do Zachodu. Wyrok kary śmierci złagodzono do czterech lat katorgi. Więźniowie dowiedzieli się o tym dopiero gdy stali już przed plutonem egzekucyjnym. To właśnie tam – na katordze w Omsku – Fiodor Dostojewski wpadł na pomysł napisania “Zbrodni i kary”. Zupełnie niewinny przebywając wśród różnych przestępców, spośród których wielu zostało skazanych za morderstwo, zaczął interesować się psychologią współwięźniów.
W ten sposób powstał Rodion Raskolnikow – 23 letni były student prawa, półsierota, który w Sankt Peterburgu przebywa zupełnie sam. Z matką i siostrą porozumiewa się za pomocą listów i to dzięki nim, tak naprawdę, żyje, bo to one od czasu do czasu wysyłają mu kilka, kilkadziesiąt rubli. Chociaż mógłby podjąć pracę tłumaczeniową, jak jego przyjaciel Razumichin, Rodia z góry odrzuca wszystkie propozycje, pragnąc żyć w końcu po swojemu. Wieczory spędza bezczynnie i samotnie, leżąc na łóżku w swoim małym pokoju czy szwędając się po mieście. Pewnego razu słyszy rozmowę dwóch mężczyzn o starej lichwiarce, Alonie Iwanownie, jako o wszy, którą lepiej byłoby zabić, bo jej istnienie polega tylko na krzywdzeniu i wyzysku innych osób. W umyśle Raskolnikowa kiełkuje pewna straszna myśl, która w końcu ogarnia jego serce i całe ciało, popychając go do ostatecznego czynu – postanawia zabić. Udaje się więc do mieszkania lichwiarki, pod pretekstem zastawienia swojego srebra, i tam zabija ją siekierą, przyniesioną przez siebie z domu. Kiedy przegląda rzeczy starej, szukając pieniędzy i złota, do mieszkania wchodzi siostra Alony, Lizawietta. Raskolnikow pchnięty do ostateczności zabija również i ją, oraz dziecko, które w sobie nosiła, następnie zabierając to, co ma w rękach, ucieka z mieszkania. Podczas trwania śledztwa Rodia zachowuje się coraz to dziwaczniej, coraz bardziej zwracając na siebie uwagę. W końcu odważa się powiedzieć, jak on postąpiłby, gdyby był zabójcą, odwiedza remontowane mieszkanie zmarłych, coraz śmielej i ryzykowniej rozmawia z prowadzącym sprawę Porfirym Pietrowiczem. Oprócz nieustającej myśli o tym, co się stało, życie byłego studenta toczy się w miarę normalnie – czyli tak, jak toczyło się wcześniej. W końcu na jego drodze pojawia się Sonia – córka zmarłego urzędnika i pijaka – Marmieładowa.

(…) Nagle szybko się schylił i uklęknąwszy, ucałował jej stopę. Sonia odskoczyła od niego przerażona, jak od szalonego. Rzeczywiście wyglądał jak szaleniec.
– Co pan? Co pan robi? Przede mną! – wyjąkała, blednąc, z boleśnie ściśniętym sercem. Raskolnikow wstał natychmiast.
– Nie tobie się pokłoniłem, lecz całemu ludzkiemu cierpieniu. (…)

To właśnie ona – ta wzgardzona świętość – wzbudza w nim jakieś dziwne, niezrozumiałe mu uczucie. Raskolnikow z jednej strony ją podziwia, z drugiej strony czuje się w jej obecności bezpieczny i pewny, ale też pełen wątpliwości – bo targają nim skrajne uczucia i wyrzuty sumienia. To z nią, publiczną panną, wzgardzoną i wykorzystaną przez wszystkich, Raskolnikow odkrywa jakąś więź, być może właśnie ten ich wzajemny upadek. Spędza z Sonią coraz więcej czasu, każe sobie czytać Biblię, rozmawia z nią o jej rodzinie, aż w końcu decyduje się wszystko jej wyznać.

Sprawa wygląda tak: postawiłem sobie kiedyś pytanie: co zrobiłby na moim miejscu, na przykład, Napoleon, gdyby dla rozpoczęcia kariery miał pod ręką nie Tulon, nie Egipt, nie przeprawę przez Mont Blanc czy inne monumentalne i piękne rzeczy, lecz po prostu jakąś śmieszną starowinę, wdowę po registratorze, którą w dodatku trzeba zabić, żeby z jej kuferka zabrać pieniądze (dla tej kariery, rozumiesz?), czy zdecydowałby się na to, gdyby nie było innego wyjścia?

O teorii „ludzi” i „nadludzi”, „wszy” i „napoleonów” dowiadujemy się już dzięki artykule Raskolnikowa czytanym podczas rozmowy bohatera z Porfirym, ale dopiero rozmawiając z Sonią wszystko tłumaczy i objaśnia. Oczywiście określenia „wesz” i „napoleon” są całkowicie metaforyczne, ale doskonale oddają pozycje, jakie względem siebie znajdują te dwa rodzaje człowieka. „Napoleon”, czyli „nadczłowiek” ma prawo do decydowania o sprawach ważnych – nawet o życiu i śmierci, skoro ma to prowadzić do jego dobra, pozwala mu na to jego geniusz, z kolei „wesz”, „zwykły człowiek” jest jednostką podporządkowaną „nadczłowiekowi”, całkowicie od niego zależną.

W rozmowie z Sofią Siemionowną Rodia próbuje siebie usprawiedliwiać biedą i ciężkimi warunkami życia, szuka potwierdzenia swoich słów w kolejnych niekończących się potokach słowach, w końcu jednak boleśnie odkrywa, że nie jest „napoleonem”, a „wszą”.

Skoro zrodziło się we mnie pytanie i zacząłem sam siebie badać, czy mam prawo sięgnąć po władzę, to już to samo dowodziło, że właśnie nie mam tego prawa. Albo pytam: czy człowiek jest wszą? Dowodzi to, że dla mnie człowiek wszą nie jest, a jest nią dla tego, kto się nad takim pytaniem nie zastanawia, kto się decyduje po prostu, bez żadnych wątpliwości… Dręcząc się zaś przez tyle dni pytaniem, czy Napoleon zdecydowałby się na taki czyn, zrozumiałem, że właśnie dlatego się tym pytaniem dręczę, że nie jestem Napoleonem…

Po części namawia go do tego Sonia, po części on sam potrzebuje oczyszczenia, ale i całkiem jasna i klarowna sytuacja wskazuje mu jaką drogę obrać. Rodion decyduje się na przyjęcie odpowiedzialności za swój czyn i udaje się na katorgę. W drodze przez mękę towarzyszy mu Sonia – wierna i kochająca, również próbująca się oczyścić. Przez kilka lat katorgi Rodia unika jej, przyjmuje ją niejednokrotnie ze złością i gniewem, w końcu jednak zauważa, że wszyscy więźniowie Sonię szanują i kochają, chociaż ledwo ją poznali. Odkrywa w sobie głębokie i namiętne, choć długo skrywane uczucie. Są w końcu szczęśliwi, bo pozostało im jeszcze tylko 7 lat wspólnej męki…

Bo jeśli nie ma się już do kogo iść, jeśli iść już nie ma dokąd – to koniec! Przecież chociaż tak powinno być, żeby każdy człowiek miał przynajmniej dokąd pójść!

Czego  nie zauważyłam przy pierwszym czytaniu?
Przede wszystkim tego, że Mała Lydoczka, córka Marmieładowa i Katarzyny Iwanownej w tajemniczy i niesamowity sposób zmienia… płeć i imię! Po śmierci urzędnika nie przeczytamy już o Lydii, a małym chłopcu, Koli, co jest oczywiście ewidentnym przeoczeniem pisarza i potwierdzeniem tego, że nawet najlepszym zdarza się popełnić błąd. Poza tym wielu odwołań do Gogola i Puszkina, do sztuki, ulubionych obrazów Dostojewskiego i wykreowanych postaci, które niejednokrotnie pojawiają się w innych jego powieściach (choćby np. Kola)

„Zbrodnia i kara” jest prawdziwą literacką ucztą nawet dla najbardziej wymagających krytyków. Jest absolutnie niesamowita, pokazuje potęgę ludzkiego umysłu i wszystkie konsekwencje, które idą za wymykającymi się spod kontroli myślami. Jest na wskroś psychologiczna, na wskroś filozoficzna, a przy tym wszystkim niesamowicie społeczna i literacka. Rozdziały, podczas których czytałam o teorii Raskolnikowa, znaną nam też dzięki Nietzschemu były tak fascynujące i absorbujące, że nie potrafiłam się od nich oderwać. Mimo że głównym wątkiem jest zbrodnia popełniona przez Raskolnikowa, w powieści jest jeszcze tyle charakterystycznych i fascynujących bohaterów, że nie sposób się nią znudzić.
„Zbrodnia i kara” opowiada dosłownie o „zbrodni” i „karze”, o odkupieniu swoich win, o pokorze i niesamowitej przemianie człowieka. O Rosji, która nie wybacza, wszechogarniającej biedzie, która nawet najlepszego człowieka jest w stanie zepchnąć na bruk, o miłości, która przezwycięży wszystko, ludziach, którzy wciąż jeszcze wierzą, i nadziei, która nigdy nie znika. To książka trudna i wymagająca, dająca do myślenia, wyciskająca łzy, ale niosąca pokrzepienie. To piękna proza, której dziś zaczyna nam brakować. To fascynująca literacka przygoda i kilka wyjętych z życia dni. To Dostojewski.

Człowiek to istota stale niezaspokojona, pragnąca wciąż czegoś nowego, dążąca do lepszego. “Gdybanie” jest więc jedną z nieodłącznych części naszego życia: “gdybym przyjął wtedy tamtą ofertę pracy, teraz zarabiałbym lepiej”, “gdybym nie skreśliła tego, co napisałam na teście, uzyskałabym lepszy wynik z egzaminu”, “gdybym jej wtedy nie okłamał, teraz bylibyśmy szczęśliwi”… Czy kiedykolwiek patrząc na swoje życie zastanawialiście się, gdzie popełniliście błąd? Czy patrząc na swoje dziecko chociaż raz pomyśleliście o tym, że to Wasza wina, że się nie uczy, za dużo imprezuje, jest nieuprzejme dla innych ludzi? Albo wręcz odwrotnie: jest smutne, małomówne, skryte, nie ma przyjaciół? W takiej właśnie sytuacji znalazł się Simon, bohater i narrator “Poszukiwania” Bryana Reardona. O ile jednak z błahych sytuacji można wyciągnąć nauczkę, tak ze sprawami ważnymi trzeba uważnie patrzeć, gdzie leży granica pomiędzy dążeniem do poprawy a… obsesyjnym analizowaniem i zrzucaniem całej winy na siebie.

Simon i Rachel są szczęśliwym, młodym małżeństwem. Ona – zapracowana prawniczka, stale wracająca do domu po godzinach, on – uśmiechnięty urzędnik, który w pracy odnajduje cząstkę siebie. Kiedy dowiadują się, że już niedługo zostaną rodzicami, postanawiają zastanowić się nad ważną kwestią: kto będzie opiekował się nowym członkiem rodziny? Simon proponuje opiekunkę, ale ich możliwości finansowe z góry przekreślają tę opcję, wiadomo też, że nikt z rodziny nie jest w stanie im pomóc. Rachel nie chce rezygnować ze swojej wciąż rozwijającej się kariery, dlatego o opiekę nad dzieckiem prosi Simona, a właściwie nie prosi, a wyznacza go, bo przecież już wcześniej podjęła decyzję. Mąż nie protestuje, wie, że powinien cieszyć się z czasu spędzanego w domu najpierw z synem, a później i z córką. Jednocześnie jednak czuje się niekomfortowo, uczestnicząc w sąsiedzkich spotkaniach rodzinnych, chodząc z dziećmi na herbatkę do innych sąsiadów, gotując i piorąc, rozmawiając z mamami w parku. Razem z pracą utracił pewną “męską” część swojej osobowości, stając się anomalią bogatego nowojorskiego przedmieścia wśród kręgu zżytych ze sobą mam. Stara się poświęcać dzieciom jak najwięcej uwagi, czerpać każdą chwilę z ich życia, pomagać im, rozumieć i wspierać ze wszystkich swoich sił. Ma jednak pewne obawy, wątpliwości – o ile Laney jest radosna i towarzyska, tak Jake o wiele bardziej od innych dzieci ceni sobie towarzystwo książek. Simon przez całe jego dziecięce, a następnie nastoletnie życie próbuje pomóc mu otworzyć się na świat, zdobyć przyjaciół i szacunek. Kiedy jednak w szkole siedemnastoletniego już wówczas Jake’a dochodzi do strzelaniny, a sam chłopak jest jednym z podejrzanych o udział w masakrze, Simon zaczyna analizować czas, który poświęcił synowi, próbując znaleźć błąd, jaki popełnił w jego wychowaniu… Gdzie jest Jake? Kim jest? Czy byłby w stanie komuś zrobić krzywdę? Czy to możliwe, że pod płaszczem tego cichego chłopca skrywał się potwór? Czy jestem ojcem potwora?

“Poszukiwanie” to fantastyczny debiut amerykańskiego pisarza. Ściskający za serce i trzymający w napięciu thriller psychologiczny, w którym ojciec musi odpowiedzieć sobie na pytanie: co tak naprawdę wie, a czego nie wie o swoim nastoletnim synu. Kiedy zaczęłam czytać miałam wrażenie, że to kolejna zwykła powieść sensacyjna, która absolutnie nic nie zmieni w moim życiu, tymczasem okazało się, że apetyt rośnie w miarę jedzenia (czytania). Wkrótce nie potrafiłam się już od “Poszukiwania” oderwać, całymi dniami żyłam bólem Simona i sama próbowałam znaleźć odpowiedź na pytanie: czy to możliwe, że Jake zabił? Wyobrażałam sobie ból jego rodziców, zapominając o tym, że są oni jedynie postaciami fikcyjnymi. To prześwietna powieść ukazująca siłę ojcowskiej miłości, wiarę i sprzeczne emocje, które kroją wciąż bijące jeszcze serce. O nadziei i zrezygnowaniu, odwadze i całkowitym braku sił, miłości i zwątpieniu, o roli ojca i matki w życiu dziecka, o poszukiwaniu – nie tylko tym dosłownym, ale i metaforycznym, a więc poszukiwaniu odpowiedzi na pytania, na które jej nie ma. Sprawiająca ból, a jednocześnie niosąca odkupienie, pocieszająca. Wrażliwa i niesamowicie chwytająca za serce. Bardzo, bardzo dobra.

Kiedy zaczęłam opowiadać rodzinie o “Podróży różowych delfinów” Sy Montgomery, dziwili się w ogóle, że takie zwierzęta istnieją. Znajomi oglądając zdjęcia delfinów śmiali się, że to zwykłe szare odmiany tych ssaków, pokolorowane jedynie w programie graficznym. Ja sama chociaż wiedziałam o ich istnieniu, nie miałam pojęcia, jak bardzo mogą się okazać fantastyczne. Z twórczością Sy Montgomery zetknęłam się po raz pierwszy i… jakże mile byłam zaskoczona, kiedy okazało się, że jej opis wyprawy do Amazonii nie jest tylko naukowym opisem życia tych niesamowitych stworzeń, a opowieścią przepełnioną kulturą Amazonii, barwami zachodzącego słońca, mitami i wierzeniami tubylców, krzykiem tysiąca gatunku ptaków i barwami kwitnących na drzewach storczyków.

Naukowcy nazywają je “Inia geoffrensis”, twierdzą, że wywodzą się od pradawnego gatunku uzębionych waleni, ale nie potrafią podać zbyt wielu szczegółów dotyczących życia i funkcjonowania tych ssaków. Różowe delfiny występują w brudnych, mętnych wodach najdłuższej rzeki świata, są najsłabiej zbadanym gatunkiem ze wszystkich delfinowatych. Wyglądem różnią się całkowicie od swoich szarych krewniaków, ale co poza tym? Wiadomo właściwie niewiele, za to miejscowa ludność ma swoje zdanie na ten temat. Mieszkańcy Amazonii twierdzą, że różowe delfiny to “boto”, zmiennokształtni, którzy w okresie pełni księżyca wychodzą z wody, aby uwodzić ludzi i zabrać ich do Encante – Podwodnego miasta. Tubylcy, z którymi rozmawia Sy, nieraz dzielą się opowieścią o tym, jak widzieli delfina przemieniającego się w kobietę o najbardziej kuszących kształtach, o dziewczynie z ich wioski, której delfin pod ludzką postacią zrobił dziecko czy choćby o znajomym, który zamieszkał ze swoją żoną (delfinem) w Encante. Ponoć statek pełen ludzi i delfinów, którzy żyją w Podwodnym Mieście, od czasu do czasu pojawia się na dnie błotnistej Amazonki, ukazując ludziom jak wiele tracą przez swój strach i upiór. Jak tam jest? Podobno całkiem zwyczajnie – są samochody, jest więcej szpitali, życie jest tam łatwiejsze i przyjemniejsze, ale nie można stamtąd wrócić – właśnie dlatego mało kto decyduje się na podróż z delfinem.
Niemalże każdy przerażony jest szaleńczym pomysłem Sy, aby badać różowe delfiny, przestrzegając ją przed ich uwodzicielską mocą, przed Encante, z którego nie ma powrotu.

Sy Montgomery rysuje nowy, całkiem oryginalny obraz delfina – zwierzę, które zawsze kojarzyło nam się z nieprzemierzonym błękitem oceanu, tutaj pływa wśród wystających z wody pni drzew, ludzkich chat, otacza łódki, kusi, zwodzi, urzeka, a nawet kocha się z człowiekiem. “Podróż różowych delfinów” nie jest jednak opowieścią tylko o delfinach. Autorka, niczym Indiana Jones w damskiej odsłonie, nie bojąca się niczego, wychodzi na przeciw trudom i wyzwaniom. Podnosi rzuconą jej przez dżunglę rękawicę i zmaga się z codziennością tego cudownego miejsca, w którym czas przestał istnieć. Odkupuje od głodnych rodzin zagrożone gatunki żółwi, zmaga się z wężami w łazience, broni przed swoją towarzyszką ogromne szczury, które w nocy ją budzą, z zafascynowaniem przygląda się małpom, ucieka przed goniącym ją stadem mrówek, wchodzi na wysokie drzewa, kąpie się w wodzie pełnej piranii, pływa z delfinami, a nawet zażywa ayahuaski, chcąc zesłać na siebie delfini sen. Opowiada o Amazonii, jak o mateczniku, miejscu, w którym wszystko ma swój początek, w którym fantastyka zderza się z realizmem, w którym prehistoria miesza się z XXI wiekiem. To nie tylko podróż i rejs po rzekach Amazonki, ale fascynująca lekcja biologii, geografii, a nawet historii i kultury, która pozostaje w głowie na długo. To fascynująca opowieść, poruszająca w sercu najgłębsze struny wrażliwością, zmieniająca na lepsze, zwracająca uwagę na coś więcej, niż czubek własnego nosa.

Życie to kalka, powiedziała stara baba, która nie potrafiła wymówić “w”.

O “Mojej walce” Karla Ovego Knausgårda było i nadal jest tak głośno, że nie sposób obok tej książki przejść obojętnie. W Norwegii nie dość, że sprzedano sześćset tysięcy egzemplarzy pierwszej księgi, to zakazano dyskusji o tej książce w miejscach publicznych, taką popularnością się cieszy. Choć tak naprawdę takie wzmianki o literaturze tylko mnie zniechęcają do przeczytania jakiegoś dzieła, z “Moją walką” było odwrotnie. Książka chodziła już za mną jakiś czas, ale dopiero kiedy przeczytałam o tym, jak przyjęła się w rodzinnym kraju autora, zapragnęłam ją przeczytać. Koniecznie. Natychmiast. Od razu kupiłam wszystkie trzy dostępne w polskim przekładzie tomy i zasiadłam do czytania.

Dla serca życie jest proste: serce bije, dpóki może.

Chyba każdy, kto przynajmniej raz w ręku miał “Moją walkę” – czy to przeglądając ją w sklepie, czy zatapiając się w świecie Knausgårda – zna to zdanie – pierwsze zdanie powieści i następujący po nim opis śmierci, rozkładających się zwłok, idei i sensu pogrzebu, związanych z tym przesądów, a także strachu przed końcem życia i jego nieuchronności. Knausgård już na samym początku pokazuje wagę powieści. Jest zupełnie tak, jakby otwarł nam drzwi, nie dając chwili by do nich zapukać, wpuścił nas do środka i nawet nie pozwoliwszy zdjąć płaszcza od razu przeszedł do rzeczy, powiedział prosto z mostu o co mu chodzi, o czym będziemy rozmawiać. Po wstrząsającym, bardzo ambitnym i interesujących fragmencie o śmierci Knausgård przechodzi do opowiadania o swoim życiu. Wspomnienia z dzieciństwa, z nastoletnich lat i z tych już zupełnie dorosłych przeplatają się ze sobą, a więc nie ma tu żadnej chronologii. Można zaryzykować stwierdzenie, że Knausgård mówi to, co mu ślina na język przyniesie, pisze akurat o tym, co ma w głowie, ale trzeba przyznać, że pomiędzy poszczególnymi etapami przechodzi bardzo płynnie.
Najważniejszą postacią w życiu autora jest ojciec. Wszystko, o czym pisze, dotyka właśnie jego – jego zachowania, wypowiedzi, nieprzeniknionej twarzy, aż w końcu śmierci. Surowego ojca, świetnego nauczyciela, dla którego sprawą nadrzędną zdawał się być porządek – wszystko i wszyscy mają swoją hierarchię, w domu panują określone zasady i reguły, których należy przestrzegać, których pod żadnym pozorem nie wolno łamać, wszystkie wypowiedziane słowa muszą być przemyślane i mieć jakiś sens. Zimnego ojca, świetnie funkcjonującego nauczyciela, człowieka – zagadkę, którego nie sposób było przejrzeć, który w wieku czterdziestu lat nagle porzucił żonę, zupełnie zmienił swój styl życia i zaczął pić. O ile jednak dzieciństwo i młodość Karla Ovego u boku ojca było ciężkie, tak chwile, w których uwolnił się od niego okazały się być po stokroć gorsze. Jako dziecko dokładnie ważył słowa, zanim zwrócił się do ojca – nie mógł po prostu przyjść do niego i powiedzieć “hej tato, idę poczytać”, bo to prowokowało by pytanie: “dlaczego mi o tym mówisz?”, nie mógł, jak zwykłe dziecko powiedzieć o czymś, co go fascynuje, bo spotkałoby się to albo z całkowitą obojętnością i odrzuceniem, albo szyderczym śmiechem. Kiedy stawał się starszy stało się mu to już obojętne, a jednak nie tak bardzo, jakim obojętnym był on dla swojego ojca. Mimo to całe życie Karla Ovego to próba zwrócenia na siebie uwagi ojca, próba zaistnienia w jego oczach, zaimponowania mu, pokazania, że jest lepszym… całe jego życie to próba zmierzenia się z sobą i z ojcem.

Uczucia są jak woda, zawsze dopasowują się do otoczenia. Nawet największa żałoba nie pozostawia śladów; kiedy przytłacza i trwa długo, to nie dlatego, że uczucia krzepną, bo to jest niemożliwe, one po prostu nieruchomieją, tak jak nieruchoma jest woda w leśnym jeziorku.

Śmierć ojca nie skłoniła Knausgårda do refleksji, a po prostu wyciągnęła na wierzch wszystkie jego uczucia. Ten skryty w sobie mężczyzna, nie potrafiący powiedzieć o tym, co czuje bądź myśli, nagle zaczął pisać o swoim ojcu, o swoim życiu, o swojej walce i, o dziwo, udało mu się to doskonale.
Na początku mówi o zupełnej pustce, o nicości, która gości w jego sercu, później nie potrafi powstrzymać płaczu.

Miałem w głowie tylko jedną myśl, a mianowicie, że nie jestem w stanie myśleć o tym, o czym powinienem. Że nie czuję tego, co powinienem. Tata nie żyje, tłumaczyłem sobie. To wielkie i ważne wydarzenie, powinno mnie całkowicie wypełnić, ale tak nie jest, bo stoję tu i patrzę na czajnik, zirytowany tym, że woda jeszcze się nie gotuje.

Śmierć ojca jest dla niego zaskoczeniem, pewnego rodzaju bólem, ale też ulgą. Karl Ove sam wielokrotnie powtarza, że nie potrafi odnieść się do niej w jeden, prosty sposób, bo jego relacje z ojcem były o wiele bardziej skomplikowane niż z jego bratem, Yngvem.

Poczucie udziału w wielkiej historii zniknęło. Nie byliśmy dwoma synami, byliśmy Yngvem i Karlem Ovem, nie jechaliśmy do domu, tylko do Kristiansand, nie ojca mieliśmy pochować, tylko tatę.

Pierwsze strony “Mojej walki” odebrałam zupełnie normalnie. Opis sylwestra przypominał mi popijawy Theo i Borysa ze “Szczygła”, ale nie mogłam powiedzieć, że jestem zachwycona, że absolutnie przepadłam i świata nie widzę poza tą powieścią. Dopiero kiedy doszłam do opisu śmierci ojca Knausgårda, do tej wymownej pustki, którą czuł w sobie autor, do tej nicości i tego wylewu uczuć, tak naprawdę uznałam Pierwszą księgę za arcydzieło.
“Moja walka” z pewnością zawiera w sobie elementy autokreacji, gdyż poznajemy punkt widzenia tylko i wyłącznie jednej strony. Zdarzenia, które na kartach powieści przywołuje Karl Ove są otulone jego uczuciami i często posiadają w sobie elementy fikcji. A jednak Knausgård jest prawdziwy. Pokazuje swoje uczucia, emocje, ciemniejsze strony, nie zataja, zdawałoby się, niczego. Wprost mówi o tym, jak nie liczy się ze zdaniem swojej ciężarnej żony, i choć ta, błaga go, by został, on w środku nocy wychodzi się przejść. Opisuje, jaką satysfakcję czasem dawał mu płacz dziecka, jak bardzo wzruszał się symbolami zawartymi w obrazie, a jak bardzo nie mógł wywołać podobnej reakcji patrząc na córkę. Nie boi się napisać o tym, że choć dzieci swoje kocha, to nie stanowią one dla niego sensu życia. Pokazuje, że nie każdy jest idealny, wszyscy mamy swoje za uszami i tak naprawdę nie ma sensu tego wygładzać, nie ma sensu niczego ukrywać, bo przecież jesteśmy tylko ludźmi. Słabymi i cierpiącymi ludźmi. Toczy swoją walkę sam ze sobą, ze swoim ojcem, ze swoimi uczuciami, a jest to przecież walka ciężka, może nie skazuje go z góry na porażkę, ale z pewnością wiele razy wywraca na ziemię i wtrąca z ręki broń.

Jesteśmy małżeństwem, mężem i żoną, moja żona stoi przed domem i macha mi na pożegnanie, tak pomyślałem i uśmiechnąłem się. Bo skąd się wziął nieprawdziwy blask tego obrazu? Z tego, że bardziej bawiliśmy się w małżeństwo, niż naprawdę nim byliśmy?

Chociaż ja skupiłam się w swojej recenzji na postaci ojca, bo jest ona bardziej wymowna (bo w ogóle jest), Karl Ove nie raz mówi też o swojej wiecznie nieobecnej matce, o niedostępnym starszym bracie, o przyjaciołach, do których nie pasuje, o swojej potrzebie dopasowania się, a jednocześnie bycia “kimś”, nie tylko Karlem Ovem Knausgårdem. Wszystkie te opisy są tak fascynująco wzruszające, że naprawdę ma się wrażenie, jakby czytało się wyznanie przyjaciela, nie zupełnie obcego nam człowieka. Knausgård być może ma w sobie coś z gawędziarza, choć niejednokrotnie widać, jak ciężko przychodzi mu mówienie o pewnych sprawach. Ukazuje nam siebie całego, siebie nagiego – pozwala odkryć, że za tymi zaciśniętymi ustami skrywa się całkiem wrażliwy mężczyzna, który nie potrafi pogodzić się ze swoją przeszłością, nie potrafi opanować swoich uczuć.

“Moja walka” jest książką nie dla każdego, dlatego nie będę Wam jej polecać. Jeżeli jesteście ciekawi, to zarezerwujcie sobie najbliższe wolne wieczory i poświęćcie czas Karlowi Ovemu. Zdaję sobie jednak sprawę, że blisko dwieście stron opisywania zapaskudzonego przez ojca mieszkania, procesu sprzątania go, rozmowy z babcią, uczuć, a raczej ich braku co do śmierci ojca nie każdemu może się spodobać. Dla wielu “Moja walka” może okazać się po prostu rzeczą nudną, dla mnie okazała się genialna, bo brakowało mi tej prawdziwości, normalnego, słabego, podatnego na cierpienie człowieka, tej krzywdy i bólu, szczerego smutku i głębokiej tęsknoty w literaturze. Knausgård udowadnia, że aby tworzyć wielką literaturę wcale nie potrzeba wyjątkowych bohaterów, nie pięknego języka, nie miejsca akcji jak z bajki. Wystarczy samo życie.

Bo człowiek jest jedynie formą wśród innych form, a których nieustannie wyraża się świat, nie tylko żywych, lecz również martwych, zapisanych na piasku, kamieniu, wodzie. A śmierć, którą zawsze uważałem za najważniejszą wielkość w życiu, mroczną i pociągającą nie była już niczym więcej, niż jest pęknięta rura, z której kapie woda, gałąź łamiąca się na wietrze czy kurtka, która ześlizguje się z wieszaka i spada na podłogę.

Na historię nie składa się tylko to, co było, ale przeminęło – nie martwi żołnierze, obozy koncentracyjne, patriotyczne pieśni czy fotografie w podręcznikach szkolnych. Historia to ciąg, historię tworzymy my i cały nasz świat, wszystko co było i będzie, co nas otacza. Historia to życie – a jak pisze Jean D’Ormesson: najbardziej nieprawdopodobną ze wszystkich powieści przygodowych jest i zawsze będzie samo życie. Właśnie to samo życie, chociaż nie raz trudne do opisania, pędzące coraz to szybciej, wykorzystuje w swojej trylogii, której pierwszą częścią jest “Wieczorny wiatr”.

Losy czterech braci Romero – potomków argentyńskich magnatów – i czterech sióstr O’Shaughnessy, wywodzących się z kręgów brytyjskiej arystokracji nie tylko splatają się nawzajem ze sobą, tworząc opowieść barwną i egzotyczną, jak z powieści (chociaż to przecież “samo życie”), ale wiążą się również z losami narratora.
Siedząc na tarasie swojego toskańskiego domu bohater wspomina barwne losy swoich przyjaciół i życia spędzanego u ich boku, będącego na każde zawołanie pięknych sióstr, ale myślami cofa się też do czasów całkowicie mu odległych, do ludzi, o których dowiedział się z porzuconych przez wszystkich listów i przekazywanych z pokolenia na pokolenie ustnych opowieści, których słowa stały się już tak wyblakłe, że niemalże utraciły sens.

Akcja powieści rozpoczyna się w momencie zniesienia niewolnictwa w Brazylii, gdzie poznajemy barwną Florindę, następnie przenosi się do carskiej Rosji, przedstawiając nam ród Wrońskich, wschodnich rejonów Polski, gdzie stopniowo coraz bardziej dochodzi do pogromów Żydów, Nowego Jorku, w którym próbują sobie ułożyć życie uciekinierzy z Polski, aż w końcu do Chin targanych powstaniem bokserów.
Potomkowie O’Shaughnessych, książąt Wołkońskich, książąt Dołgorukich, Finkelsteinów byli świadkami wszystkich najważniejszych wydarzeń politycznych i obyczajowych pierwszej połowy XX wieku. Zdaje się, że nic z tego, co napisała Historia ich nie ominęło. Przeżyli wojnę domową w Hiszpanii, byli świadkami pogromów Żydów polskich, obserwowali przebieg rewolucji meksykańskiej… ale to nie wszystko – bohaterzy stają się wyjątkowi nie tylko przez ich barwne charaktery, ale jeszcze barwniejsze życiorysy – tudzież jedna z bohaterek wpląta się w całkiem nieprawdopodobny romans z wielkim Verdim, ktoś inny będzie widywał się z Proustem, albo przez chichot losu rodzeństwo zapłonie do siebie namiętną miłością, z której mogą być jedynie – jak można się domyślić – przykre konsekwencje…
Byli wszędzie, podróżowali po całym świecie, wszędzie pozostawiając swój ślad, zapuszczając korzenie, wydając na świat potomstwo. Znali najważniejszych ludzi epoki, od cyganerii artystycznej aż po mafijne towarzystwo. Łez szczęścia im nie brakowało, tak samo jak tych pełnych goryczy i tęsknoty za czymś, co już odeszło. Bo to przecież czas jest najważniejszym bohaterem tej powieści. To, co kiedyś budziło kontrowersje, powoli staje się normą, czymś pospolitym. Młodość i świeżość zastępuje starość i rutynę, lata mijają, pokolenia odchodzą, powoli przychodzi czas na młodych, energicznych, chętnych życia.
Pomiędzy tym wszystkim – tym wyjątkowo pięknym życie – pojawia się pewien strach, niepokój, zapowiedź innych czasów – groźniejszych, pełnych grozy…

Druga wojna światowa to czarno-czerwona plama, rosnąca w nieskończoność, by potem się skurczyć, rana, otwierająca się, by potem się zabliźnić, przypływ i idący w ślad za nim odpływ.

“Wieczorny Wiatr” to nie tylko niesamowita powieść, ukazująca przemiany historyczne, polityczne i kulturowe na tle Europy z przełomu XIX i XX wieku, ale niezwykle klimatyczna, ciepła i wciągająca historia. Autor nie pomylił się, mówiąc, że jego powieść pisana jest przez “samo życie” – życie zwykłych ludzi, ze zwykłymi troskami, zwykłym smutkiem i radością, w opozycji do ludzi wielkich, niezwykłych, którzy czasem wcale nie przez przypadek, a czasem zupełnie mimowolnie gdzieś się znaleźli, czegoś dokonali, kogoś uszczęśliwili bądź skrzywdzili, pozostawili po sobie ślad.
“Wieczorny Wiatr” to opowieść o ujednolicaniu się świata, o stopniowo wzrastającej tolerancji innych kultury w niektórych miejscach na świecie i – paradoksalnie – malejącej, gdzie indziej.

Narrator zdaje się wyznawać zasadę homo sum et nihil humanum at me alienum esse puto – jest wyrozumiały względem ludzkich słabostek, wrażliwy, jeżeli chodzi o miłość, a także sprawiedliwy i powściągliwy w swoich sądach – nic, co ludzkie, co nasze, nie jest go w stanie zawstydzić, zdziwić czy zgorszyć.
D’Ormesson twierdzi, że zamierzeniem Wieczornego wiatru jest nie tyle pouczyć, ile zabawić. Zabawić wojną w Hiszpanii, zabawić Hitlerem, zabawić Stalinem. Odmalowuje niesamowity, zapierający dech w piersiach świat na tle Wielkiej Historii, kreując bohaterów nie byle jakich, często z pogranicza fikcji i prawdy – obok zrodzonych w jego umyśle bohaterów pojawia się przecież Królowa Wiktoria, Verdi czy Proust…
“Wieczorny Wiatr” to powieść niesamowicie błyskotliwa, inteligentna, a jakże przyjemna. Chociaż początek może być ciężki, bo trudno połapać się w kolorowych życiorysach licznych bohaterów, to z pewnością wart zachodu.