Recenzji Dariusza Nowackiego dla Gazety Wyborczej nie czytam. Po katastrofalnym spotkaniu z Ignacym Karpowiczem w Rybniku, które właśnie Nowacki prowadził, jestem tak zniesmaczona, że nazwisko to omijam szerokim łukiem. Tylko że w życiu przeważnie tak bywa, że kiedy unikamy jakieś osoby, to przypadkiem wpadamy na nią na ulicy… co więcej, tych przypadków w krótkim czasie tyle się namnaża, że wkrótce ciężko nazwać owo zjawisko „przypadkiem” czy „zrządzeniem losu”. Tak właśnie mam z Nowackim – co rusz natrafiam na jakąś jego recenzję, którą chcąc, nie chcąc, z ciekawości czy z nudów w końcu czytam. Całkiem niedawno zapoznałam się z jego opinią na temat najnowszej powieści Jacka Dehnela i muszę oddać Nowackiemu honor, bo tym razem przynajmniej w dziewięćdziesięciu procentach się z nim zgadzam.

Tytułowy Krivoklat, którego ponad dwustu stronicowy monolog czytamy, jest pacjentem jednego z austriackich szpitali dla psychicznie chorych. Sam swój stan ocenia jako „ciężki”, bo – paradoksalnie – okazuje się, że „chorujący lekko” traktowany jest w szpitalu gorzej, więc o wiele bardziej opłaca się być „chorującym ciężko”. Krivoklat nie wydaje się jednak wariatem, co więcej – jest ponad przeciętnie inteligentny! Swoje postępki argumentuje rzeczowo, rozprawia na temat sztuki, jest niesamowicie spostrzegawczy, a jego charakter zabarwiony jest nutą sarkazmu, ponadto wydaje się być „ponad” austriackimi kołtunami, biorąc z góry wszystkich ludzi – z wyjątkiem niedawno zmarłej małżonki i kolegi ze szpitala, pana Zeyetmayera, który – tak na marginesie –  swoją małżonkę zabił – za idiotów i łajdaków. Nigdy nie wiadomo w którą stronę i dlaczego strzyknie jadem. Krivoklat krytykuje wszystko i wszystkich, uważając, że życie jest zbyt krótkie, aby spędzić je wśród idiotów (i wcale nie trzeba trafić do szpitala psychiatrycznego, aby się tego dowiedzieć). Swoje regularne pobyty w ośrodku zawdzięcza równie częstemu oblewaniu 96 procentowym kwasem siarkowym wybitnych arcydzieł wybitnych artystów. Swoje ofiary – lub jak uważa Krivoklat – raczej jednostki, które postanawia w jakiś sposób uratować i wybawić – wybiera bardzo długo, zwracając uwagę na każdy szczegół i analizując każdą możliwość. Bo czy lepiej oblać co Bruegla czy Blake’a, Moneta czy Muncha? Który obraz ma większe znaczenie i, przede wszystkim, który znajduje się w dogodniejszym do oblania położeniu?
Dla wszystkich takie traktowanie arcydzieł malarstwa jest ich dewastacją i niszczeniem, Krivoklata nikt nie rozumie, co więcej – nikt nie chce go z rozumieć. Jedynie pan Zeyetmeyer wsłuchuje się w jego rozprawy, próbując wyłapać sens z tego, co Krivoklat mówi. Sam „kwasowy wandal” uważa zaś, że on daje obrazom szansę i nadzieję – chroni je przed niefachowym okiem laików i amatorów, którzy śmieją się wtedy, gdy czas na kontemplację, rozpaczają, gdy powinni się uśmiechać, mówią o „powabie jedwabistej miękkości walorów” i konsumują sztukę niczym tort Sachera. Krivoklat swoim czynem stara się uratować ideę sztuki przed tymi, którzy pojęcia o niej nie mają. Za każdym razem po swoim wybryku trafia do szpitala – i to bynajmniej nie dlatego, że austriacka policja wie już doskonale kto jest sprawcą – Krivoklat sam oddaje się w ręce władz, bo tylko w sen sposób jego czyn może nabrać sensu. Ale nie nabiera. W szpitalu bohater odczuwa, że wszystko to, co robi, jest walką z wiatrakami, bo nikt nie odczytuje jego czynu właściwie. Jego sprzeciw, bunt, pozostaje na zawsze jedynie aktem dewastacji, przeliczanym w walucie Euro.

Krivoklat jednak nie jest bohaterem iście bernhardowskim, którego twórczości Dehnel uczynił pastisz. Z podziwianym Bernhardem łączy go jedynie styl, który idealnie odwzorcował (lub jak uważają niektórzy: sparodiował). Nowacki w swojej recenzji napisał, że gdyby sam Bernhard miał okazję przeczytać „Krivoklat”, albo byłby bardzo zaskoczony, bo mógłby uznać tę książkę za swoją, albo oburzony, bo pastisz ten przechodzi z czasem w parodię.
Jednak „Krivoklat” to nie tylko pastisz i nie tylko doskonały literacki żart, świadczący zarazem o niezwykłych warsztatowych umiejętnościach Dehnela. Za pomocą swojej postaci autor stawia aktualne pytania o to, czym w dzisiejszych czasach jest sztuka, do kogo jest skierowana i czy jej odbiór ma jeszcze jakiekolwiek znaczenie, skoro zaspokajamy się „iście rubensowskimi krągłościami” i audioprzewodnikami, które szepcą nam do ucha, co powinniśmy o danym obrazie sądzić. Wbrew oczekiwaniom i wbrew długaśnym na całą stronę zdaniom spędziłam z “Krivoklatem” dwa przyjemne wieczory, bawiłam się dobrze, a też o malarstwie co nieco się dowiedziałam.
Do przeczytania i przemyślenia.

Legenda głosi, że w podziemiach zamku w Rykusmyku spełniają się marzenia – wszystko, czego pragnie człowiek jest na wyciągnięcie ręki – pieniądze, miłość, podróże, a nawet wymarzone i utęsknione dziecko. Wystarczy zejść i zatańczyć, odczekać swoje i cieszyć się ze szczęścia. Sprawa nie jest jednak tak łatwo, jak się wydaje, bo przecież nic w życiu nie dostaje się za darmo: za zakupy trzeba płacić, za mieszkanie też, bardzo często trzeba przelać łzy goryczy i wyrwać kilka garści włosów z głowy za swoją miłość, rodzinę, karierę, czy po prostu szczęście. Podobno każdy na plecach dźwiga swój krzyż… ale marzenia – te najbardziej upragnione – i tym samym – najbardziej delikatne, ulotne są od zawsze towarem bezcennym. Są niebezpieczne, bo potrafią pchnąć nas w skrajność, potrafią skrzywdzić, doprowadzić do granic wytrzymałości. Niektórzy nawet twierdzą, że nie warto dążyć do ich realizacji, bo kiedy się już swoje marzenie spełni, ono pryska jak bańka mydlana i pozostaje jedynie wspomnienie, a bardzo często i niedosyt.
A jednak Sikorka, DJ Krzywda, Trombek, Blekota i Sedes postanawiają zaryzykować i schodzą do podziemi, szepcą swoje marzenia i idą przed siebie. To ostatnia taka szansa, ostatni taki dzień – nie wiadomo co przyniesie przyszłość i czy jeszcze kiedykolwiek się spotkają, chociaż podobno przyjaźń może trwać wieki. Nie wiedzą, jaką będą musieli zapłacić ceną za spełnienie swoich marzeń.

Rykusmyku nie jest miastem takim, jak inne. To „pieprzony syf”, z którego trzeba jak najszybciej uciec. Podobno na herb Rykusmyku idealnie nadawałaby się zgwałcona kobieta z rozmazanym na policzkach tuszem do rzęs i krwią wypływająca spomiędzy ud. Dlatego w ostatni dzień wakacji chłopcy snują plany o swojej przyszłości – jeden z nich pragnie pieniędzy, drugi kobiety – „tej jedynej” i „na zawsze”, ale wszystkie marzenia przyćmiewa przeogromna chęć ucieczki z Rykusmyku. Pieką kiełbaski nad ogniskiem i rozmawiają o tym, co było, ale przede wszystkim o tym, co będzie – czy ich przyjaźń przetrwa? Nie łudzą się, nie słodzą rzeczywistości, ale też tak, jak tonący brzytwy czepiają się nadziei: postanawiają po raz ostatni wyruszyć do podziemi zamku. Nieco niepewni i zawstydzeni, bo przecież głupio wierzyć w legendy i bajki, ale idą. Wydaje im się, że nie mają nic do stracenia.

– Widziałem takie pary. Ludzie wierzą, że wszystko ułoży się samo, nie rozmawiają o tym, czego chcą, co planują. A potem “bach”, rozjeżdżają się, stają się obcy i nie mają sobie nic do powiedzenia.

Szczęśliwą ziemię do Rykusmyku przywiózł książę Otto, który chciał, aby miasto się bogaciło, a ludzie byli szczęśliwsi. Aby wypowiedzieć swoje marzenie zszedł do podziemi wraz z bratem – księciem Henrykiem – lecz wrócił tylko jeden z nich. Każący wytańczyć swoje marzenia pradawny byk nie jest złotą rybką, która marzenia spełnia za cenę wypuszczenia jej na wolność, to taka kreatura, która o zaciągniętym długu nie zapomina. Podobnie jak z dwójki książęcych braci został tylko jeden, tak samo ceną za spełnienie się marzeń nastolatków jest złożenie ofiary z jednego z nich… Czy to naprawdę aż tak dużo, skoro mówimy przecież o naszych marzeniach?

Świat nie jest dobry – zdaje się mówić Orbitowski – zawsze wymaga czegoś w zamian, nie daje nic „za darmo”. Marzenia są ulotne, można nawet zaryzykować twierdzenie, że posiadają swój termin ważności, tylko wieczka z odpowiednią datą brakuje – inaczej wszystko byłoby łatwiejsze. Marzenia chłopców przeterminują się kiedy wszyscy będą już grubo po trzydziestce, w najlepszych latach swojego życia stracą wszystko i zostaną wystawienie na jeszcze jedną próbę. Ale czy jej podołają? Jedynym, który nie straci nic okaże się Szymek, ponieważ jego marzenie nie będzie się mogło spełnić. Jako narrator powieści i ten jeden z całej piątki, który postanowił nie opuszczać Rykusmyku będzie nam opowiadał o przemianach, które zaszły w mieście. A jako, że Ryku to miasto małe, przemiany też nie będą spektakularne – jeden sklep zostanie zamknięty, drugi otwarty pojawi się jakiś lombard, jakiś jubiler. Nic wielkiego. Ale Ryku samo w sobie się nie zmieni – to ten sam syf i te same pomięte baby, tyle że już nie tak bardzo rzucające się w oczy, bo z biegiem czasu do wszystkiego można się przyzwyczaić.
Orbitowski rysuje nam opowieść niesamowicie mroczną, fantastyczną, legendarną. Chociaż bardzo obawiałam się „Szczęśliwej ziemi”, bo wiele o niej złych rzeczy słyszałam (nie zachęcał mnie nawet fakt, że sam Orbitowski uważa siebie bardziej autorem „Szczęśliwej ziemi”, niż autorem „Innej duszy”), zaskoczyła mnie ona dosyć pozytywnie. Język był dość swobodny, wątki mogły być ze sobą lepiej połączone, a przejścia pomiędzy dwoma narracjami bardziej płynne, ale wszystkie minusy równoważy sfera legendarna. Na okładce książki jest napisane, że to nietypowy Orbitowski, ale mi się wydaje, że autor porusza w „Szczęśliwej ziemi” tematy, z którymi obcując czuje się dobrze – pojawia się jakieś fantastyczne stworzenie, czające się za rogiem zło, cmentarz o północy, jakiś nieznany, ale przerażający skrzek i przede wszystkim duchy. Pamiętam, jak na spotkaniu na WTK w tym roku powiedział, że on sam nie docenia tak bardzo „Innej duszy”, jak czytelnicy czy krytycy, bo jego bajka to właśnie jakieś duchy chodzące za człowiekiem, jakieś rogate kreatury, zabierające życie, mżawka i swego rodzaju czarna magia. Dla mnie z kolei te tematy są zupełnie obce, bo fantastyki nie czytuję, a z kręgiem mrocznych pojęć spotkałam się tylko w prozie Kinga. To kompletnie nie moja bajka, a jednak „Szczęśliwa ziemia” mi się spodobała. Nie na tyle, abym się nią zachwycała (przepraszam Panie Orbitowski, ale dalej wolę Pana „Inną Duszę”), ale uważam, że to dobra i lekka rozrywka, jednocześnie dająca do myślenia i jeżąca włos na głowie.

Knausgård zasłynął z tego, że w naszej na skroś ironicznej epoce całkowicie zrezygnował z ironii. Jego proza jest chłodna i cięta, niczym ciosane z marmuru dzieło, ale w uczuciach nie znajduje pohamowania. Wprost wyraża swoje myśli, nie szukając dla słów łagodniejszych ekwiwalentów. Można zaryzykować stwierdzeniem, że plecie, co mu ślina na język przyniesie – i to wyrażenie doskonale znajduje swoje zastosowanie w „Jesieni”. Bowiem już pierwszego września do księgarń trafi pierwsza część zupełnie nowego cyklu Knausgård, jakże bardzo różnego od „Mojej walki”.

Gdybym miała porównywać oba cykle na pewno powiedziałabym, że w „Jesieni” Knausgård wydaje się bardziej okiełznany, okrzesany, łagodniejszy i czuły. Podczas gdy w „Mojej walce” na przemian spotykamy się z łobuzerskim i uroczym Karlem Ovem (jednak ta iskierka buntu nie zgasła wraz z wiekiem), tak w „Jesieni” rysuje nam się portret dojrzałego mężczyzny, przede wszystkim w roli ojca – czułego, wyrozumiałego i pełnego bezkresnej miłości. Dobrze pamiętamy tę scenę, kiedy w powieści drugiej Knausgård nerwowo potrząsał swoją córką, ażeby ta wreszcie się uspokoiła, przestała płakać, krzyczeć i kopać nogami. Czasem przeszło mu przez myśl, że „dobrze jej tak” i że „sobie zasłużyła”. Jakże wielkie może okazać się zdziwienie czytelnika w zetknięciu z opowiadaniem „Wymiociny”, kiedy Knausgård z czułością wyprowadza z autobusu swoją córkę, która przed momentem zwymiotowała wprost na jego kolana. Idzie więc z nią przez miasto, zmuszony nadrabiać drogi, żeby przykrym zapachem nie psuć jazdy innym pasażerom. Wodnista i cuchnąca breja ścieka z jego kurtki, ale to czyni go szczęśliwym, bo coś takiego, co zrobiła jego córka, wymaga ogromnej miłości i jeszcze większego zaufania.
Gdzieś mignęło mi, że „Jesień” jest zbiorem listów Knausgårda do nienarodzonej jeszcze córki. Okazuje się jednak, że samych listów nie ma więcej niż 3, resztę książki stanowią krótkie formy literackie, opowiadania. Oscylując wokół jednej myśli z danego dnia Knausgård nie tylko opisuje świat dla swojej nienarodzonej córeczki, ale przekonuje sam siebie, że warto żyć.

Chcę pokazać Ci nasz świat takim, jakim jest (…). Będziesz mu się przyglądać, będziesz doświadczać go po swojemu i wieść własne życie, więc to oczywiste, że przede wszystkim robię to dla siebie: pokazując Ci świat, moja maleńka, przekonuję się, że warto żyć.

Karl Ove nie buntuje się już przeciwko porządkowi tego świata i nie kwestionuje naszego istnienia, a celebruje każdą z minionych chwil. Zachwyca się stukającymi o okno kroplami deszczu, małymi żabami, morświnami, oczami, ustami, palcami, a nawet muszlą klozetową.

Krótkie formy literackie, które składają się na „Jesień”, są wyjętymi z życia pewnymi migawkami, obrazami, osnutymi gęstymi sieciami refleksji i rozważań. Nowy cykl Knausgårda to proza niesamowicie filozoficzna, bardzo delikatna, aczkolwiek nie do końca wyważona, miejscami przesadzona i banalna. O ile zachwyciły mnie między innymi „Żaby”, „Osy”, poświęcone momentowi zetknięcia się człowieka z naturą lub „Kalosze” i „Żmije”, gdzie po raz kolejny pojawia się wspomnienia ojca, tak „Termosy” czy „Muszle klozetowe” wydają mi się nic nie wnosić do literatury, ani język tu kwiecisty, ani sama rzecz odkrywcza…
Krzysztof Varga napisał o „Jesieni”, że to największy hołd dla rodzicielstwa, jaki kiedykolwiek czytał. No cóż, muszę przyznać, że ja – chociaż jestem pewna, że wiedzy tak ogromnej jak autor „Trocin” nie mam – czytałam hołdy większe i piękniejsze.
„Jesień” trochę mnie rozczarowała, bo spełniły się moje obawy co do innego wymiaru pisarstwa Knausgårda, ale jednocześnie cieszę się, że po książkę sięgnęłam, bo poznałam tego literackiego wojownika z zupełnie innej strony – już nie z zaciśniętą pięścią, a z uśmiechem na twarzy. Z narastającą ciekawością sięgnę też po „Zimę”, a później zapewne po „Wiosnę” i „Lato”, aby się przekonać, czy Knausgård po raz kolejny mnie zaskoczy.

Miedzianka, Miedziana Góra, czy jak kto woli – Kupferberg – położone w województwie dolnośląskim, niedaleko Jeleniej Góry miasteczko. Niegdyś tętniące życiem, słynące z wysokiej jakości browaru i przemysłu kopalnianego. Dziś kupa gruzu, sterta ruin i wszędzie rosnące chaszcze, uniemożliwiające dokładniejszą eksplorację terenu. Miasto, którego już nie ma, miasto widmo, po którego historii jedynym śladem jest silne promieniowanie w wybranych miejscach.
Jak to się stało, że Miedzianka tak po prostu, jak gdyby nigdy nic, po 450 latach trwania zniknęła?

Na to pytanie odpowiada nam Filip Springer – polski reporter i fotograf, dla którego Miedzianka okazała się na tyle fascynującym miejscem, że chociaż na chwilę postanowił przywrócić ją do życia. Na nowo odtwarza historię, która zatrzymała się kilkadziesiąt lat temu. Zaczyna od samego początku, od Johannesa Kaufmanna, który w swoich kronikach po raz pierwszy wspomina o późniejszej Miedziance, bo na początku nazywano ją Miedzianą Górą, ale z niemiecka – czyli Kupferberg. Snuje swoją historię wokół wydobywania srebra i późniejszych inwestycji w wydobycie miedzi, które zwróci się z nawiązką, pozwalając miastu rozkwitnąć i rozrosnąć się. Opisuje okresy zastoju, upadku górnictwa i ponownego eksploatowania kolejnego surowca – tym razem kobaltu. Łącząc przekaz dokumentalny z pięknym literackim językiem Springer opowiada o krainie, która złotem płynęła – i to dosłownie, bowiem słynęła z produkcji browaru – a po której po wojnie nie pozostał ani ślad. Jednak na samą Miedziankę składa się wiele czynników, dlatego historia opowiedziana przez Springera jest również historią niemieckich mieszkańców – dbających o swoją kulturę tak samo, jak o porządek, cichych i dobrych. To historie kolejnych wojen, które stopniowo wyniszczają Miedziankę, która po ich zakończeniu zawsze potrzebuje czasu, aby podźwignąć się na nogi. To historia polskich polskich osadników i rosnącej nienawiści i chęci zemsty na narodzie niemieckim. To historia wydobywania uranu, którego złoża w całości odesłano do Związku Radzieckiego w czasie wyścigu zbrojeń. To w końcu pojawiające się coraz większe szkody górnicze, tajemnicze zniknięcia budynków i w końcu całkowite zniknięcie Miedzianki. Ale to też historie ludzi, dla których wspomnienia Miedzianki bywają na tyle bolesne, że nie mają siły, by jeszcze kiedyś zobaczyć miejsce, które niegdyś było ich domem.

Springer snuje opowieść o tym miejscu w sposób magiczny. Z poważnego reportażu, o ważkim temacie czyni niemalże powieść. W wyobraźni prowadzi nas do miejsc nikomu już niedostępnych, w rozmowach ze świadkami zniknięcia Miedzianki przytacza nam bezcenne fakty i opinie na temat Miedzianki. Czytając, miałam wrażenie, że to wszystko to baśń, której zakończenie niestety smuci – a nie polska, szara rzeczywistość. To owszem, opowieść o tym, jakie są konsekwencje bezmyślnych, ale dalekosiężnych komunistycznych idei, bezmyślnego wykorzystywania dóbr natury i absolutnego mijania się z rzeczywistością i konsekwencjami, jakie ona za sobą pociąga. Ale to przede wszystkim bardzo dobry reportaż, który pochłania czytelnika tak, jak niegdyś ziemie Miedzianki pochłaniały poszczególne budynki.

Pewnego dnia konie ciągnące pług po polu pana Franzkiego zapadają się w ziemi po piersi i wydają z siebie tak przerażający kwik, że ci, którzy są akurat w pobliżu, rzucają swoją robotę i wybiegają na pole z pobladłymi twarzami. Tylko niektórzy mają odwagę ruszyć z pomocą i ratować zwierzęta, inni patrzą z daleka na wystające z ziemi końskie łby i niezwykłe, lejkowate zapadlisko wokół nich.

O swoim czytelniczym związku z Marquezem wspominałam Wam już nie jeden raz. Wszystko zaczęło się, kiedy miałam jakieś trzynaście lat i sięgnęłam po „Miłość w czasach zarazy”, którą po kilku stronach rzuciłam, bo książka mnie znudziła. Kiedy ponownie po nią sięgnęłam byłam już szesnasto-, albo siedemnastolatką i miejsce nudy przejął zachwyt. Ale im bardziej wgłębiałam się w twórczość Kolumbijczyka, tym więcej odkrywałam powracających motywów, których nie potrafiłam zrozumieć, które mnie od jego literatury odrzucały. I tak na zmianę – to przepadałam z zachwytu i rozkoszowałam się każdym słowem, to byłam na pisarza zła i miałam ochotę rzucić niektórymi książkami w kąt. Ale czytałam wytrwale, z biegiem lat nabrałam czytelniczej pokory, przybyły mi nieco wiedzy i dziś uparcie powtarzam, że Marquez jest moim ulubionym pisarzem, absolutnym geniuszem i mistrzem. To prawda, mieliśmy trudne momenty, ale takowe zdarzają się w każdym związku… A ostatnio z powodu wciąż rosnącej tęsknoty do południowo-amerykańskiego słońca i Marquezowskiej prozy postanowiłam odświeżyć sobie lekturę „Stu lat samotności”.

Cała rzecz dzieje się w Macondo – w miasteczku założonym przez Josego Arcadia i jego żonę, a zarazem kuzynkę Urszulę, którzy po wielotygodniowym marszu w końcu postanawiają się osiedlić w miejscu, do którego udało im się dotrzeć. Można w tym motywie dopatrzyć się podobieństwa do biblijnej wędrówki do Ziemi Obiecanej, oczywiście z nutą Marquezowskiego humoru – bohaterowie nie docierają bowiem do właściwej ziemi, do tej, którą sobie wymarzyli i do której wskazano im drogę, ale zmęczeni marszem postanawiają się poddać. Właściwie nie wiadomo, gdzie owa ziemia jest położona – wszystkiego możemy się tylko domyślać. Zaczyna się jak z bajki – za górami i za lasami – ale będzie musiało minąć bardzo wiele lat, zanim sam założyciel miasta odkryje, że Macondo nie tylko ma dostęp do morza, którego tak bardzo osadnikom brakowało, ale jest… wyspą! Macondo można też traktować jako metaforę tak samo odciętej od świata i pozostawionej samej sobie Ameryki Południowej, do której docierają tylko strzępki informacji o tym, co dzieje się na świecie. Z początku wioską (kontynentem) nikt się nie interesuje, ale z biegiem czasu zaczynają do niej docierać angielscy kolonizatorzy. Przez liczne podobieństwa do mitów i biblijnych opowieści Macondo nabiera cech mitycznych, które stają się mocniejsze i wyraźniejsze wraz z trwaniem akcji powieści.
Samą nazwę miasteczka zapożyczył niby Marquez od kompanii bananowej leżącej nieopodal miejscowości, w której się wychował, ale znacznie bardziej przypomina ona Aracataca – miasto powstałe w XIX wieku, założone przez ludzi, uciekających przed wojną domową.

Zapytał co to za miasto i w odpowiedzi wymieniono nazwę, której nigdy przedtem nie słyszał i która nic nie oznaczała, a jednak tej nocy we śnie przybrała dźwięk magicznego zaklęcia – Macondo

„Sto lat samotności” można nazwać sagą rodzinną, bowiem opowiada ono aż o siedmiu pokoleniach rodziny Buendiów i chociaż losy poszczególnych członków rozpisane są z rozmachem – sama powieść liczy nieco ponad 400 stron. Marquez skupia się przede wszystkim na mężczyznach, których nękają te same żądze i pragnienia, ale to kobiety starają się utrzymać wewnętrzny spokój domu, próbując poskromić ich szaleństwa i coraz to nowsze i śmielsze wymysły. Nie brakuje im jednak swego rodzaju nostalgii i smutku, serc szalejących z miłości i umysłów myślących tylko o zemście. Myśli Urszuli bardziej niż alchemiczne zapędy męża zaprząta swego rodzaju klątwa, która spoczęła na domu Buendiów – mianowicie nieodparta i wciąż powracająca miłość do osoby z tej samej rodziny. Temu obłędowi ulega Rebeka, która mimo iż z cierpienia zjada ziemię i wapno ze ścian, w końcu pada w ramiona swojego brata, Amaranta, która całą swoją młodzieńczą miłość do Włoskiego tancerza przeleje na siostrzeńców, których wychowuje, aż w końcu Amaranta Urszula, która porzuci męża, aby z Aurelianem spłodzić tego ostatniego z rodu, mimo iż jest jego ciotką – i który w końcu urodzi się ze świńskim ogonem. Żeniaczka z osobą tej samej krwi jest wciąż powracającą do rodu Buendiów klątwą, tym silniejszą, że przez swoje burzliwe miłosne relacje nie są w stanie się przed nią uchronić. Swoją drogą te zawiłości genealogiczne okazują się nie lada wyzwaniem dla czytelnika, który podczas lektury musi sumiennie notować pochodzenie bohaterów i związki, w które wstąpili, aby nie zgubić się w tej zagmatwanej fabule – jako przykład takiego „drobnego” utrudnienia mogę podać 17 synów pułkownika Aureliana Buendii, z których każdy nosi imię swojego ojca.

Wielowymiarowy w tej powieści jest wątek samotności, który zostaje rozbudowany o wiele dalej, niż cierpienia z powodu niespełnionej miłości. Samotna jest przecież nie tylko Amaranta, która już w młodzieńczym wieku utraciła siostrę, z której uczyniła swoją rywalkę, a następnie poza ukochanym Crespim straciła nadzieję, że cokolwiek się zmieni, ale samotna jest też Urszula, z którą najpierw nikt się nie liczy, bo jest kobietą, a później z powodu sędziwego rodu każdy traktuje ją jak wariatkę. Wariuje też w końcu Jose Arcadio, przywiązany do kasztana, potrafiący pod koniec swoich dni porozumiewać się tylko z łaciną i rozmawiać tylko z duchami. Ale tak samo samotny jest Aureliano, który jako syn Mauricio Babiloni na swoje nieszczęście zostaje zamknięty w pokoju Melquiadesa, całymi dniami pogrążając się w jego zapiskach, które zwierają zapowiedź przyszłości. Samotny jest Jose Arcadio wśród pieniędzy, które wiele lat po śmierci Urszuli udało mu się znaleźć i wniebowzięta „Piękna Remedios”. Warto też zwrócić uwagę na pułkownika Aureliana Bunedię, osamotnionego w swojej wojnie, bo motyw latynoamerykańskiego przywódcy jest przecież nierzadkim motywem w powieściach Marqueza. Aureliano płodzi 17 synów, może mieć każdą kobietę, a i tak jest samotny. Całe dnie spędza w warsztacie, wyrabiając każdego dnia 17 złotych rybek, a osiągając tę liczbę, stapia je, aby mieć pracę na kolejny dzień.

Musiał zorganizować trzydzieści dwie wojny, musiał pogwałcić wszystkie swoje pakty ze śmiercią i tarzać się jak wieprz w gnojowisku sławy, aby odkryć, prawie z czterdziestoletnim opóźnieniem, przywileje życia prostego.

Chociaż bohaterowie mieszkają razem, tak naprawdę się nie znają, nic o sobie nie wiedzą – mijają się w drzwiach. Każdy z nich mieszka w odrębnym świecie, w swoim mikrokosmosie, który wciąż na nowo muszą odbudowywać. Każdy inaczej czuje też czas, bowiem w świecie Marqueza nie istnieją zegary. Upływ czasu mierzy się za pomocą pogody („- ale deszcz! – jesień”), wydarzeń (przybywający do miasteczka co roku Cyganie, śmierć i narodziny, śluby i zaręczyny), a także za pomocą wojny, która zdaje się trwać w nieskończoność.

Ciekawym motywem jest sam dom Buendiów, który nie tylko odzwierciedla stan rodziny, ale całego miasteczka. Na samym początku zdaje się wydawać nijaki, tak jak dopiero co założone Macondo i rodzina Josego Arcadia, ale z biegiem czasu rozkwita, panuje w nim szczęście, a wszelkie kłopoty rozgrywają się za górami, a więc nie dotykają bezpośrednio z Macondo. Ale wraz z następnymi pokoleniami dom coraz bardziej podupada, tak jak gubi się beztroska wioski, zastępowana przez strach i nędzę. Kolejni bohaterowie starają się dbać o czystość domu, przeprowadzają remonty, tapetują nawet jego ściany pieniędzmi – co odwzierciedla rozwój ekonomiczny i społeczny Macondo – ale wraz z ich upadkiem, i on upada. W końcu staje się wrakiem, ruiną.

…historia rodziny jest mechanizmem nieuchronnych powtórzeń, kołem, które obracałoby się w nieskończoność, gdyby nie postępujące i nieodwracalne zniszczenie osi.

Marquez w 18 miesięcy stworzył powieść ponadczasową i uniwersalną, powieść totalną, którą sam Vargas Llosa nazwał arcydziełem. Mnóstwo tutaj elementów realizmu magicznego, doskonale odzwierciedlających kulturę, wierzenia i różnorodność krajów iberoamerykańskich (wniebowzięcie Pięknej Remedios, pojawienie się w Macondo Bestii, niesamowita moc płodności Petry Cotes itd.), ale nie brakuje też tła realnego, które z pewnością trafi w gust najwybredniejszego czytelnika. To powieść niesamowicie mądra, nie tylko ze względu na mnogość motywów, metafor i analogii, ale również ze względu na drobiazgowo odrysowane tło historyczne Kolumbii, które bardziej obeznanym w ciekawy sposób wyjaśni pewne zjawiska i przekaże spojrzenie na sprawę – na ten przykład – masakry robotników plantacji bananowej. To nie tylko bardzo dobra, choć wymagająca rozrywka intelektualna, ale też wyjątkowa uczta dla duszy. Kilka lat temu, rozumiejąc z tej książki połowę mniej stwierdziłam, że jest ona tak piękna, że stanie się jedną z moich ulubionych. Dziś trwam w tym przekonaniu, będąc jeszcze bardziej urzeczoną magią opowieści Marqueza. Warto przemyśleć i przeczytać, a przede wszystkim pamiętać, że:

Plemiona skazane na sto lat samotności nie mają już drugiej szansy na ziemi.

Celem Mięsnego Dziecka mogła być tylko jedna rzecz – jedzenie mięsa. Luo Xiaotong przyszedł na świat właściwie tylko po to – aby smakować różne rodzaje mięsiw i pożerać ich jak największą ilość. Z biegiem czasu odkrył, że to nie tylko jego fanaberia czy skutek uboczny długiego okresu bezmięsnej diety, ale talent, niezwykła umiejętność i zdolność, którą został obdarzony przez wszystkie pięć bóstw. Już we wczesnym dzieciństwie jego wilczy apetyt budził ogromny podziw wśród mieszkańców Wioski Rzeźników, a dookoła krążyły plotki, jakby ten kilkuletni chłopiec potrafił zjeść naraz pół psa, czy nawet krowy. Xiaotong potrafił wyczuć gotujące się w kotle mięso na kilometr i iść za jego zapachem aż na koniec świata. Stał się nie tylko smakoszem i zagorzałym wielbicielem wszelkiego mięsiwa, ale też swego rodzaju pośrednikiem, bóstwem… bo on nie tylko mięso jadł, ale i słyszał… W momencie kiedy setki małych rączek i nóżek, cichych i piskliwych głosików zaczęło go błagać, aby jak najszybciej je zjadł, życie Luo Xiaotonga uległo nieodwracalnej zmianie.
Miłość do mięsa wcale nie musi się wydawać czymś abstrakcyjnym i surrealistycznym, jeżeli spojrzymy na poprzednie pozycje chińskiego noblisty – ot choćby w „Obfitych Piersiach, pełnych biodrach” istniało namacalne i niezwykle cielesne uczucie miłości do kobiecych piersi. Jintong – jej bohater – odczuwał pragnienie (silniejsze nawet niż pragnienie snu czy jedzenia) ssania kobiecych piersi, aż do dojrzałej dorosłości. Mając ponad czterdzieści lat wciąż przykładał usta do sutka i ssał do opadnięcia z sił. Dziwność, magiczność, oniryzm i mieszający się z realizmem surrealizm też nie może nas przecież zdziwić – to w „Krainie wódki” śledczy Ding musiał zmierzyć się ze sprawą kanibalizmu popełnianego przez całą wioskę i siebie samego. Co rusz na myśl nasuwało się mu pytanie, czy zjadł chłopca, przypominającego warzywa, czy to może jarzyny były tak pięknie ułożone, że przypominały niemowlę? Sprawa nie łatwa, bo też suto zakrapiana alkoholem. No właśnie – sam alkohol i seksualność to też nic nowego, jeżeli chodzi o powieści Mo Yana, bo to niemalże stali goście w jego prozie. Dlaczego więc po raz kolejny zachwycamy się światem odległych Chin, zapieramy dech z przerażenia, jesteśmy pełni podziwu i obrzydzenia?

Bardzo cenię Mo Yana za umiejętność kreowania swoich bohaterów – są mocni i charakterystyczni, z jakimiś słabostkami i dziwnostkami, zawsze stający w obliczu ważnych decyzji czy historycznych dni. Ale Luo Xiaotong wydaje się być nieco innym, chociaż nie można mu odjąć wspólnych z innymi bohaterami cech. To dziecko o osobliwym charakterze – plecie co mu ślina na język przyniesie, a śmie dywagować o swojej „przewrotnej logice”, jest dość bezczelny i odważny, nie boi się innych osób, ich zdania, ale to tylko ze względu na swoją głupotę i nieokrzesanie. Jednak nie sposób nie polubić tego bohatera, który przez ponad pięćset stron opowiada nam, czytelnikom, o swojej miłości do mięsa.

Zrozumiałem bowiem jedną rzecz: świat wydaje się być bardzo skomplikowany, ale tak naprawdę jest bardzo prosty. W gruncie rzeczy na uwagę zasługuje tylko jeden problem: problem mięsa. Na ziemi jest wielu ludzi, ale zasadniczo można ich podzielić na takich, co je jedzą, i takich, co go nie jedzą. Na takich, co potrafią je jeść, i takich, co tego nie potrafią. Na takich, co potrafią, ale nie mają do niego dostępu, i takich, co mają dostęp, ale nie potrafią. I jeszcze na takich, którym jedzenie mięsa sprawia radość, i takich, którym sprawia ból.

Mo Yan rysuje jego postać w dość zabawny, czasem groteskowy, ironiczny sposób. Momenty, w których opisuje relacje Xiaotonga z matką rozbawiają do łez, ale każą nam też okazywać empatię i współczucie.

Bohatera poznajemy w momencie, kiedy jako dorosły mężczyzna zwierza się mnichowi ze swojego dzieciństwa, czyniąc ze swojego monologu swoistą spowiedź. Błaga mnicha o przyjęcie go do klasztoru, ale odpowiedzi nie dostaje – mnich jest milczący i niewzruszony, zupełnie jak kamienny posążek. Słucha aktywnie, nie biorąc żadnego udziału w monologu Xiaotonga. Ten opowiada o wszystkim – o czasach, kiedy wszyscy razem – on, matka i ojciec – żyli dość szczęśliwie i o tym, jak ojciec ucieka z wioski z Dziką Mulicą – swoją kochanką. O swojej niekończącej się tęsknocie za mięsem i biedzie, którą spowodowało nad wyraz wielkie skąpstwo matki. O zbieraniu złomu i o tym, jak z tego powodu nazywano ich Królową i Księciem Śmieci. O znalezionym japońskim moździerzu i o ojcu, który powrócił z małą Jiaojaio, swoją córeczką. Xiaotong swoją opowieścią próbuje zatrzymać swoje dzieciństwo, zawiesić je nijako w „nieczasie”, pozwolić mu trwać na wieku i móc do niego wracać za każdym razem, kiedy najdzie go na to ochota. Zmaga się ze swoją dorosłością, bo chociaż będąc dzieckiem wydawało mu się, że jest równy dorosłym, kiedy w końcu staje się dorosłym wciąż chce pozostać dzieckiem. Sprawa jest tym bardziej ciekawsza, że ustami Xiaotonga przemawia sam Mo Yan, który jego opowieścią opowiada o swojej młodości – o walce z szarzyzną życia codziennego i z upływającym czasem.

Każdy, kto nie znajduje zadowolenia we własnym życiu, może je odnaleźć w opowiadaniu, i fakt ten przynosi mi pewną pociechę. Piękno i pełnia opowiadania pozwalają pisarzowi wynagrodzić sobie szarość życia i wady charakteru: jest to odwieczna cecha twórczości.

„Bum!” nie jest jednak zapisem tylko codzienności chińskiego wieśniaka, ale przede wszystkim cudownym, bardzo precyzyjnym i drobiazgowym zapisem chińskiej propagandy. W momencie kiedy burmistrz i, swoją drogą, bardzo ciekawa postać w „Bum!”, Lao Lan otwiera zakłady mięsne, Mo Yan szczegółowo opisuje próby, którymi przygotowywali się pracownicy zakładu do powitania powiatowych i miejskich urzędników. Sam Xiaotong wspomina, że gdyby ktoś nie wiedział, że w tym miejscu znajduje się rzeźnia, z pewnością wziąłby je za szpital. Ale poza sterylnymi i śnieżnobiałymi kitlami rzeźników pojawiają się też opisy naprawdę odrażające, przez które bardzo ciężko przebrnąć osobie bardziej wrażliwej. Wydaje mi się, że nawet najbardziej zagorzały zwolennik mięsa byłby nie tyle gotów przejść na dietę wegetariańską, co pragnąłby tego, przeczytawszy szczegółowe opisy tłoczenia wodą żywych zwierząt, co kulturalnie nazywano „obmywaniem mięsa”. Ciekawe, chociaż jeszcze bardziej przerażające i odstręczające są opisy przygotowywania od podstaw psiego mięsa – a więc od momentu hodowli, aż po ubój.

Mo Yan tworzy literaturę dziwną, jak już wspomniałam, tym bardziej jednak ciekawą, że nie jest ona jednoznaczna, dlatego każdy może ją odebrać na swój sposób. Można próbować doszukać się analogii pomiędzy różnymi wątkami poszczególnych dzieł autora, ale nie jestem pewna, czy to da nam zamierzony efekt. W końcu pod koniec powieści fikcja miesza się z rzeczywistością, elementy świata realnego z baśnią (pojawiają się bowiem elementy typowo baśniowe), a realizm z surrealizmem tworzy jedną całość. Nie sposób odgadnąć co w tej książce jest prawdziwe, a co zmyślone, co rzeczywiście mogło się stać, a co jest tylko wymysłem Xiaotonga, co snem, co jawą, a może nawet – snem na jawie? Nie należy doszukiwać się tutaj żadnej ideologii, bo – jak wspomina sam autor – właśnie brakiem ideologii w swojej twórczości najbardziej się szczyci. Opowiadanie jest tutaj celem samym w sobie.
Jest to powieść, która z pozoru wydaje się całkiem zwyczajną. Z początku byłam nawet w stanie porównać ją do „Żab” – moim zdaniem najbardziej normalnej powieści Mo Yana – ale wraz z przewracanymi na drugą stronę kartkami zdajemy sobie sprawę, że autor brnie coraz bardziej w kierunku, który nam wydaje się zupełnie niezrozumiały, dziwny i nieznany. A jednak to książka, którą należy przeczytać, aby przeżyć niezwykłą literacką przygodę i być uczestnikiem wyjątkowej uczty. To obraz chińskiej codzienności, mieszających się ze sobą gatunków i stylów. To literatura przez duże „L”, bardzo inteligentna i stawiająca pytania. A jeżeli dalej nie jesteście przekonani, to może słowa autora pomogą Wam podjąć decyzję:

Powieść nie powinna poświęcać swojej godności tylko po to, by zadowolić nasze goniące za sensacją czasy. Nie powinno się skracać jej, ograniczać i upraszczać jedynie po to, by przypodobać się gustom pewnej grupy czytelników. Ona właśnie ma być taka długa, taka gęsta, taka trudna, a jak ktoś nie chce czytać, to niech nie czyta. I choć miałby mi pozostać tylko jeden jedyny czytelnik, i tak będę pisać w ten właśnie sposób

Z Sarą Lund spotkałam się już w zeszłym roku, przy okazji czytania „Dochodzenia”. Razem z nią i podkomisarzem Janem Meyerem z kopenhaskiego wydziału zabójstw próbowałam dociec kto zabił młodziutką Nanę Birk Larsen – nauczyciel, polityk – kochanek czy były chłopak? Oczywiście poległam – ile miałam tropów i wskazówek, tyle było nagłych zwrotów akcji i podpuch, na które się złapałam, a prawda okazała się przerastać ludzkie pojęcie. Meyerowi też się nie udało rozwiązać tej sprawy. Do prawdy dotarła tylko Lund – nieustępliwa, dociekliwa, zaangażowana. I tak też było tym razem, w kontynuacji, chociaż muszę przyznać, że poszło mi nieco lepiej. Po „Dochodzenie 2” sięgnęłam w ramach odpoczynku – „Małe życie”, o którym pisałam Wam kilka postów niżej całkowicie mnie wymęczyło i wyczerpało emocjonalnie, a Pilch – mówiąc trywialnie – tylko mi dokopał. Dlatego sięgnęłam po kryminał… ale „Dochodzenie 2” dosłownie zwaliło mnie z nóg.

Kiedy w kopenhaskim Parku Pamięci Mindelundem, do którego przyprowadzany jest każdy mały Duńczyk, zostaje znalezione ciało bestialsko zamordowanej prawniczki Anne Dragsholm, Brix już wie, że nie obędzie się bez jej pomocy. Mimo że Lund została odwołana ze swojego stanowiska i przeniesiona do straży granicznej w Gedser po sprawie Nany Birk Larsen (i wypadku Meyera), kopenhaska policja po raz kolejny prosi ją o pomoc i proponuje współpracę. Z początku niechętna w końcu daje się przekonać. Rzuca na, wydawałoby się, moment nudną i monotonną posadę na prowincji i wyrusza do Kopenhagi, a tam… co tu dużo mówić? Sarah od razu widzi to, czego inny nie zauważają, łączy te fakty, które im wydają się całkowicie rozbieżne, przejmuje dowodzenie i sama kieruje sprawą – po swojemu. Podporządkowuje sobie nawet przystojnego Ulrika Strangego, swego czasu wojskowego „Łowcę”, gotowego do największych poświęceń i najbardziej wymagających zadań. To właśnie ona po raz kolejny poświęca pracy swoje rodzinne życie – po sprawie Nany Birk Larsen Sarah straciła nie tylko posadę, ale też syna, który wyprowadził się do ojca. Nawet ciepłe swetry z Wysp Owczych zostały w domu matki… Lund żyje z poczuciem winy i nieznośną świadomością, że w sprawie Birk Larsen kłamali wszyscy – przyjaciele, rodzina, współpracownicy, politycy i pierwsze strony gazet. Dlatego nie od razu się decyduje, kiedy były szef prosi ją o pomoc. W końcu jednak zakłada kamizelkę kuloodporną i wyrusza na wojnę – sama przeciwko wszystkim. Lund nie lekceważy żadnego tropu, starając się odpowiedzieć na te z pozoru oczywiste pytania: kto zabił? Czy była to zbrodnia w afekcie czy rytualny mord? Czy za całą sprawą stoją terroryści tak, jak sugerują wszyscy – od policji, poprzez społeczeństwo, aż po polityków? No właśnie, skoro o polityce mowa, to nie mogło jej przecież tutaj zabraknąć. W czasie trwania akcji książki duński rząd opracowuje ustawę antyterrorystyczną, a nowo powołany minister sprawiedliwości usiłuje zbudować szeroką koalicję. Partia Ludowa walczy z Partią Postępu. Politigården z Agencją Wywiadowczą Narodowego Bezpieczeństwa Wewnętrznego PET. A Lund – ze wszystkimi. Nie straszna jej nawet wojna w Afganistanie czy zadzieranie z szorstkimi i twardymi dowódcami wojskowymi, dla których kobieta powinna znać swoje miejsce w szeregu. Zbierając i porównując do siebie przepołowione nieśmiertelniki stara się uchronić kolejne osoby przed śmiercią i dotrzeć do prawdy. Każdy jednak rzuca jej kłody pod nogi – od żołnierskiego środowiska aż po te policyjne. Jak tym razem poradzi sobie Sarah z tą sytuacją? I czy będzie żałować swojego powrotu?

Lekturą tej książki miałam zamiar odpocząć od ambitnych pozycji i nabrać sił do kolejnego takiego maratonu. „Dochodzenie 2” nie pozwoliło mi jednak odsapnąć. To powieść absolutnie pochłaniająca, wymagająca całkowitego skupienia i koncentracji. Na początku ciężko było mi się połapać w zawiłościach polityczno-kryminalnych, jak miało to miejsce w części pierwszej, ale później czytałam już z zainteresowaniem i przyjemnością. Co więcej – tak bardzo zaangażowałam się w sprawę morderstw bohaterów wojennych, że sama próbowałam rozwiązać zagadkę. Czułam się niczym Sarah Lund (nieskromnie się chwalę) i nawet poniekąd mi się to udało. Sprawca tego całego zamieszania był typem numer cztery na mojej czarnej liście (no powiedzmy, że czwartym, po wyeliminowaniu wszystkich, którzy już wcześniej się wybronili ).
Główna bohaterka jest dla mnie wciąż postacią dwojaką – bo z jednej strony uwielbiam jej zaangażowanie i ubóstwiam jej spryt, z drugiej zaś denerwuje mnie jej całkowite poświęcenie się sprawie i zepchnięcie rodziny na dalszy plan. Czuć w tej części pewną nostalgię i smutek bohaterki, ale spowodowany przecież przez nią samą. Wszystko co straciła, straciła na własne życzenie. Złapała zaś mordercę i sprawiedliwości, niejako, stała się zadość… To chyba kwestia priorytetów w życiu, a więc też każdego indywidualna sprawa.

Jeśli nic nie czujesz, to nic cię nie zrani.

Kontynuacja pierwszej części „Dochodzenia” to świetny kryminał, wyzwalający z nas kreatywność i umiejętność łączenia ze sobą faktów, które całkowicie do siebie nie pasują. To dobra książka na długie wieczory, z chłodnym i pochmurnym klimatem, aczkolwiek nie pozwalająca odpocząć. Za bardzo wciąga!

Szwedzki gliniarz niespiesznie wszedł do środka. W życiu by nie dostrzegł bomby, chyba, że podeszłaby do niego na ulicy i przywitała się.

Literatura niejednokrotnie pokazała nam, że polska prowincja wyróżnia się na tle innych tym, że często nie wybacza popełnionych kiedyś błędów. Odrzuca to, co inne i nieznane, nie próbując nawet owej rzeczy poznać. Bywa więc niewyrozumiała i pamiętliwa, często złośliwa i zawsze, paradoksalnie, ciekawska, ale w tym ogromie cech jest niesamowicie barwna i klimatyczna. Pełna nie byle jakich postaci, dla których pierwszorzędnymi wartościami są Bóg i praca rąk ludzkich. Bo przecież najsłodszy na świecie ból, to łamanie w krzyżu po całym dniu ciężkiej pracy na polu, prawda?
Taki obraz wsi znamy choćby z powieści Myśliwskiego („Nagi Sad”, „Kamień na kamieniu”) czy „Chłopów” Reymonta… Ale dlaczego o tym wszystkim mówię? Otóż „Dygot” Jakuba Małeckiego jest swoistym zapisem polskiej codzienności i zbiorem toposów od wieku XX aż po okres PRL-u, od prowincji aż po miasto.

Dwie rodziny – Łabendowiczowie i Geldowie – mieszkają niemalże, że po sąsiedzku, tyle tylko, że ci pierwsi uprawiają swój kawałek ziemi i z tego żyją, ci drudzy zaś prowadzą sklep w mieście. Rodziny całkiem do siebie podobne, chociaż nie takie same, ale obydwie dotknięte ogromną tragedią. Łabendowiczowie uciekają przed przekleństwem Niemki, Geldowie zaś przed klątwą Cyganki. Zarówno Janek, jak i Bronek odmawiają pomocy, kiedy się tego od nich oczekuje – Janek nie odprowadza bezpiecznie, uciekającej przed Armią Czerwoną Niemki do jej kraju, Bronek zaś odgania żebrzącą Cygankę, jak muchę czy niechcianego psa. Ale klątwy się spełniają… Niemalże kilka tygodni później Irena Łabendowiczówna, żona Jana, rodzi odmieńca – chłopca o skórze białej jak śnieg, córeczka Bronka zostaje zaś poparzona, kiedy w mieszkaniu sąsiadów wybucha granat. To poczucie odmienności i dziwności połączy obie rodziny w niespodziewany i zaskakujący sposób. Ale czy tragedia, do której dojdzie, wystarczy, by odmienić stosunek mieszkańców do inności?

Zawsze zawstydzony, zawsze jakby obok ludzi, obok życia, obok samego siebie. No dobrze, był biały, był inny, ale wcale nie aż tak biały i nie aż tak inny. Poradziłby sobie. Mógł normalnie. Mógł wszystko normalnie.
Ale nie. On musiał mówić po swojemu, łazić po swojemu, myśleć po swojemu. Musiał dawać się bić tym pieprzonym łobuzom, którym gdyby chciał, mógłby łby poukręcać. Musiał cierpieć, męczyć się, unikać dziewczyn, unikać kolegów, unikać wszystkiego, czego da się unikać. Musiał być jakiś zasranym jękiem świata, jakby ten świat potrzebował jeszcze jednego jęku, jakby nie miał ich już wystarczająco dużo.

Zdaję sobie sprawę z tego, że streszczanie fabuły w przypadku „Dygotu” Małeckiego jest dosyć bezsensowne, bo o wiele ważniejsze są uczucia, jakich doznajemy podczas lektury i refleksja, która nam po niej zostanie – owy dygot, który przenika całą tę powieść; dygot przed zmierzeniem się z własną cielesnością, dygot przed spotkaniem się z jutrem, dygot, który wprawia w drżenie całe nasze istnienie, nasz byt. Ważna jest też tutaj pętla czasu, która pojawia się za każdym razem, kiedy bohaterom przydarza się coś ważnego – jak spotkanie Ireny Łabendowiczównej z Bronkiem Geldą, spełnienie się przekleństwa Niemki i kolejne etapy dokonywania się przepowiedni Cyganki, kształtowanie się przyszłości Kazika i węzeł historii, który łączy następne pokolenia z poprzednimi.

Jesteś krzyk, jesteś dygot, jesteś kropla w rzece.

Jak już wspomniałam na początku, sporo tutaj analogii, które znajdziemy w klasycznym dziele literatury polskiej – „Chłopach”. Pojawia się dziwaczka, którą wszyscy uważają za wariatkę, ale ona wie więcej i widzi więcej niż każdy inny mieszkaniec, bo prowadzi koczownicy tryb życia – ciągle wędruje, śpi na polach wśród źdźbeł żyt i pszenicy, sypia w stodołach. Miejscowi nazywają ją „Dojką”, bo doi krowy w zamian za kubek mleka. Ona nie tylko przypomina Agatę Reymonta, ale przywodzi mi na myśl również Kociary, które pojawiły się w „Ciemno, prawie noc” Joanny Bator. Śmierć Jana Łabendowicza przypomina przecież śmierć starego Boryny – na polu, wśród zbóż. W „Dygocie” jest jednak pozbawiona metafizyki, pozostaje przyziemną i ludzką. Źdźbła nie wołają swojego gospodarza, nie kładą się przed nim, nie widzi on też Boga, a jednak pragnienie śmierci dokonanej na swoim kawałku ziemi jest taka sama. Reakcje mieszkańców na odmienność Wiktora, jego bladą skórę przypominają nieco szał, któremu uległy kobiety wobec Jagny – obie społeczności cechuje nie tylko złorzeczenie, ale po serii przykrych wydarzeń również pragnienie zemsty, wykonania krzywdy, a nawet śmierci. Z czasem, kiedy powieść brnie do przodu i bohaterowie żyją w szarym, nijakim czasie rządów Gomułki, czy są świadkami śmiałych inwestycji Gierka pojawia się bohater, Sebastian, który niesamowicie przypomina mi Jędrka z „Innej Duszy” Łukasza Orbitowskiego – ot, typowy dresiarz, który całymi dniami leży na kanapie, a pieniądze zarabia „na lewo”.

Nie sposób też nie zauważyć, że to powieść nieco oniryczna, posiadająca również te cechy, które wskazują na realizm magiczny.
A jednak nie przypinałabym „Dygotowi” łatki ambitnej i trudnej literatury. Owszem, jest ona naszpikowana toposami i odniesieniami do innych znanych nam klasycznych powieści, ale jest też po prostu dobrą powieścią, która może być czytana, co więcej – przeżywana – bez zaplecza kanonicznego. Wiele osób uważa, że to książka i historia niesamowicie pokręcona, wręcz nierealna, ale czy nie takie jest nasze życie – dziwne i nieprzewidywalne?
To historia o życiu w bólu, o inności i dziwności, o miłości i nieznanym, o drodze, którą pisze dla nas los. To powieść o takich jak my – bardzo delikatna i bardzo ważna.